معین قرابی تهرانی – پژوهشگر اقتصادی | وقتی افراد و بنگاه‌ها منابع خود را صرف ایجاد کارخانه، تکنولوژی نوین، آموزش و پژوهش می‌کنند، کارایی تولید و بهره‌وری بالا می‌رود و فرصت‌های شغلی جدید خلق می‌شود.
چرا سرمایه‌گذاری مولد اهمیت دارد؟
سرمایه‌گذاری مولد یکی از پایه‌های رشد پایدار در هر اقتصادی است. وقتی افراد و بنگاه‌ها منابع خود را صرف ایجاد کارخانه، تکنولوژی نوین، آموزش و پژوهش می‌کنند، کارایی تولید و بهره‌وری بالا می‌رود و فرصت‌های شغلی جدید خلق می‌شود. در ایران نیز افزایش تشکیل سرمایه ثابت، نشان‌دهنده امید به آینده است. در سال ۲۰۲۳، میزان تشکیل سرمایه ثابت (Capital investment) حدوداً ۳۶.۴۴ درصد از تولید ناخالص داخلی بوده که نشان‌دهنده ظرفیت بالقوه برای رشد اقتصادی است.
اما وقتی سرمایه‌گذاری احساس ناامنی کند، سرمایه‌گذاران ترجیح می‌دهند دارایی خود را به بازارهای غیرمولد یا خارج کشور منتقل کنند (فرار سرمایه رخ می‌دهد). این پدیده، نه‌تنها به رشد اقتصادی آسیب می‌زند بلکه اعتماد عمومی را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهد.
وضعیت امنیت سرمایه‌گذاری در ایران: نشانه‌هایی از بی‌ثباتی
بررسی شاخص امنیت سرمایه‌گذاری نشان می‌دهد که فضای فعلی چندان مساعد نیست. طبق گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، این شاخص بین سال‌های ۱۳۹۶ تا ۱۴۰۳ در بازه‌ای بین ۶.۰۳ تا ۶.۵۶ (از ۱۰، که ۱۰ بدترین وضعیت است) در نوسان بوده؛ در سال ۱۴۰۲ به پایین‌ترین سطح یعنی حدود ۵.۷۰ رسید. همچنین گزارش دنیای اقتصاد در تابستان ۱۴۰۳ عدد ۵.۸۱ از ۱۰ را نشان می‌دهد که بدترین وضعیت سرمایه‌گذاری در شش فصل گذشته بوده است.
علل اصلی این کاهش امنیت عبارت‌اند از: نوسانات نرخ ارز، تورم بالا، تحریم‌های بین‌المللی، مشکلات تامین مواد اولیه، دخالت دولت در مقررات، و بی‌ثباتی فضای کسب‌وکار.
فرار سرمایه: اعداد هشداردهنده
آمارها نشان می‌دهند که ایران با موج قابل‌توجهی از خروج سرمایه روبروست:
• طبق برخی برآوردها، در ۹ ماهه ابتدایی سال ۱۴۰۲، خالص حساب سرمایه منفی حدود ۲۰.۲ میلیارد دلار بوده، و اگر سرمایه‌گذاری خارجی ادعاشده (۵.۵ میلیارد دلار) را در نظر بگیریم، خروج سرمایه به تقریباً ۲۵.۷ میلیارد دلار می‌رسد (رقمی که نسبت به سال قبل حدود ۲۵ درصد رشد داشته است.
• در طول دو دهه اخیر (۱۳۸۴–۱۳۹۹)، بیش از ۱۷۰ میلیارد دلار سرمایه از ایران خارج شده است؛ در نیمه نخست سال ۱۴۰۲ نیز خروج حدود ۱۵.۳۸ میلیارد دلار گزارش شده که بالاترین رقم در دهه اخیر محسوب می‌شود.
• همچنین طی ده سال گذشته، حدود ۱۰۰ میلیارد دلار سرمایه به‌طور کلی از کشور خارج شده است.
• بر پایه داده‌های بین‌المللی، در سال‌های ۲۰۲۳ و ۲۰۲۴، به ترتیب حدود ۲۰ میلیارد دلار و ۱۴ میلیارد دلار سرمایه از ایران خارج شده است که نشانه‌ای از تضعیف شدید اعتماد عمومی به اقتصاد داخلی است.
• علاوه بر خروج مالی، فرار مغزها نیز به کمک این بحران آمده است. به‌عنوان مثال، در سال ۲۰۲۴، تعداد دانشجویان ایرانی خارج از کشور به حدود ۱۱۰ هزار نفر رسید و گفته شده که تا ۲۵ درصد از اساتید دانشگاه‌ها در سال‌های اخیر ایران را ترک کرده‌اند.
علل ریشه‌ای فرار سرمایه و مغزها
عوامل اقتصادی، سیاسی و ساختاری زیر، محرک‌های اصلی خروج سرمایه هستند:
1. نااطمینانی سیاسی و اقتصادی: تغییرات ناگهانی مقررات، تحریم‌ها و دخالت‌های غیرشفاف دولت سرمایه‌گذاران را دچار تردید می‌کنند.
2. تورم و نوسانات ارزی: ارزش ریال بی‌ثبات و در حال سقوط است. اختلاف فاحش بین نرخ ارز رسمی و آزاد سرمایه‌ها را به سمت خروج سوق می‌دهد .
3. فضای شکننده کسب‌وکار: امنیت حقوق مالکیت ضعیف، برخوردهای سلیقه‌ای با شرکت‌ها (به‌ویژه استارت‌آپ‌ها) و مداخلات نهادهای ذی‌نفوذ مثل سپاه، مانع سرمایه‌گذاری جسورانه می‌شوند.
4. فرار مغزها: فقدان فرصت‌های شغلی مناسب، تورم و ناامیدی جوانان، موجب افزایش مهاجرت نخبگان به خارج کشور شده است.
5. بازده غیرمولد: با رشد تورم و ضعف سیستم بانکی، سرمایه‌گذاران به بازارهای غیرمولد مانند طلا، ارز خارجی یا بازارهای خارجی روی می‌آورند.
چرا فضای سرمایه‌گذاری ایران باید تقویت شود؟
فرار سرمایه و نخبگان به معنای:
• کاهش سرمایه‌گذاری مولد و افت رشد اقتصادی
• از دست رفتن فرصت‌های شغلی و کاهش رفاه عمومی
• ضعف در تولید داخلی و وابستگی بیشتر به واردات
• کاهش توان نوآوری و پیشرفت در بلندمدت
در نقطه مقابل، سرمایه‌گذاری مؤثر و امن، می‌تواند:
• رشد اقتصادی را تقویت کرده، اشتغال‌زایی کند و جذابیت بازار را بالا ببرد.
• موجب جذب فناوری، دانش و سرمایه‌گذاری خارجی شود.
• امید عمومی را تقویت کند — مولفه‌ای حیاتی در شرایط سخت اقتصادی.
راهکارها: چگونه سرمایه را در داخل کشور حفظ کنیم؟
برای بازیابی اعتماد و جذابیت اقتصاد داخلی، لازم است:
1. تقویت امنیت سرمایه‌گذاری: از طریق شفاف‌سازی قوانین، ثبات سیاست‌ها، تسهیلات قضایی و حمایت از مالکیت.
2. کنترل تورم و مدیریت ارز: اتخاذ سیاست‌های پولی و مالی متناسب، کاهش نوسانات نرخ ارز، و ترغیب سرمایه‌گذاری‌های بلندمدت.
3. بهبود فضای کسب‌وکار: حذف موانع غیرضروری، حمایت از استارت‌آپ‌ها، رفع مداخلات غیرشفاف نهادهای امنیتی و دولتی.
4. تشویق سرمایه‌گذاری مولد: ارائه مشوق‌های مالیاتی، تسهیلات سرمایه‌گذاری، دسترسی به منابع مالی داخلی و بین‌المللی.
5. حفظ سرمایه انسانی: برنامه‌های جذب نخبگان خارج، ایجاد فرصت‌های تحقیق و اشتغال در داخل، و حمایت از پژوهش‌های کاربردی.
با وجود چالش‌های جدی (از جمله خروج سالانه میلیاردها دلار سرمایه، نوسانات امنیت سرمایه‌گذاری، و فرار مغزها) امید برای تحول وجود دارد. اگر سیاست‌گذاران و نهادهای تصمیم‌گیری بتوانند فضای کسب‌وکار را شفاف‌تر، پیش‌بین‌پذیرتر و مبتنی بر عدالت تنظیم کنند، می‌توان به تدریج سرمایه و اعتماد را بازگرداند. ایجاد مشوق‌های هدفمند، تثبیت نرخ ارز، حمایت از آینده‌سازان اقتصاد (کسب‌وکارهای نوپا و نخبگان) و پایدارسازی محیط قانون‌گذاری، می‌تواند سرمایه‌گذاران را به خانه برگرداند. این بازگشت، همان جهش اقتصادی است که ایران به آن نیاز دارد.
