معین قرابی تهرانی – پژوهشگر اقتصادی | روابط اقتصادی و تجاری میان جمهوری اسلامی ایران و ترکمنستان به عنوان دو کشور همسایه با پیوندهای تاریخی، فرهنگی و جغرافیایی، همواره از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده است. اشتراکات مرزی به طول بیش از ۱۲۰۰ کیلومتر، نزدیکی فرهنگی و ظرفیت‌های مکمل در حوزه‌های انرژی، حمل‌ونقل، کشاورزی و خدمات فنی و مهندسی، زمینه‌های گسترده‌ای را برای توسعه همکاری‌های دوجانبه فراهم کرده است. در سال‌های اخیر، با توجه به تحولات منطقه‌ای و بین‌المللی و ضرورت بهره‌برداری از ظرفیت‌های اقتصادی موجود در حوزه اوراسیا و آسیای مرکزی، تقویت مناسبات تجاری میان ایران و ترکمنستان بیش از پیش اهمیت یافته است. این روابط می‌تواند نه تنها به رونق اقتصاد ملی دو کشور کمک کند، بلکه در مسیر ارتقاء جایگاه ایران در مسیرهای ترانزیتی منطقه و دسترسی به بازارهای آسیای میانه و قفقاز نیز نقشی کلیدی ایفا نماید. این نوشتار با هدف بررسی فرصت‌ها و ظرفیت‌های موجود در روابط تجاری دوجانبه، به تحلیل موانع و چالش‌های پیشِ رو پرداخته و مسیرهای پیشنهادی برای توسعه تعاملات اقتصادی میان ایران و ترکمنستان را مورد ارزیابی قرار می‌دهد.
تجارت دو کشور ایران و ترکمنستان
ایران به دنبال افزایش چهار برابری ترانزیت ریلی با ترکمنستان است. ایران قصد دارد ترانزیت سالانه بار ریلی خود با ترکمنستان را از ۱.۶ میلیون تن در سال گذشته به چهار میلیون تن افزایش دهد. فرزانه صادق، وزیر راه و شهرسازی ایران، پیشنهاد تدوین یک نقشه راه سه ساله با هدف افزایش تجارت بین تهران و عشق آباد به ۳ میلیارد دلار تا سال ۲۰۲۸ را داده است. در هجدهمین کمیسیون مشترک همکاری‌های اقتصادی ایران و ترکمنستان که در تهران برگزار شد، تجارت دوجانبه بین دو کشور در سال گذشته به ۶۰۰ میلیون دلار رسیده است که نسبت به سال قبل افزایش یافته است. همکاری با ترکمنستان همچنان اولویت اصلی ایران است و جلسات سطح بالا و کمیسیون‌های مشترک را به عنوان گواهی بر تعهد هر دو کشور برای تقویت روابط اقتصادی برجسته شده است. دو طرف قصد دارند تا سال ۲۰۲۸ سالانه ۲۰ میلیون تن کالا از طریق خاک خود ترانزیت کنند. اهداف ترانزیتی شامل موارد زیر است: ۶ میلیون تن از طریق راه آهن؛ ۷ میلیون تن از طریق جاده؛ ۲.۵ میلیون تن از طریق حمل و نقل ترکیبی؛ و ۵۰۰ هزار تن از طریق دریا. تبادل ریلی روزانه در مرزهای سرخس و اینچه برون به ترتیب ۴۰۰( و ۱۰۰ واگن )نیز با تلاش‌های مشترک راه‌آهن هر دو کشور در حال اجرا است.
در گمرک، هر دو طرف پیشرفت قابل توجهی داشته‌اند. آنها جلسات دو سالانه بین مقامات گمرکی برگزار می‌کنند و یک برنامه اقدام مشترک را از سال ۲۰۲۴ برای تعمیق همکاری امضا کرده‌اند. در حوزه انرژی، مذاکرات برای یک قرارداد جدید گازی در جریان بوده است. یک توافق کلیدی در جریان سفر قربانقلی بردی‌محمداف، رهبر ملی ترکمنستان، به ایران در سپتامبر ۲۰۲۴ امضا شد.
مذاکراتی نیز در مورد موارد زیر انجام شده است: فروش مستقیم سالانه ۴۰ میلیارد متر مکعب گاز؛ ساخت ۱۲۵ کیلومتر خط لوله و دو ایستگاه تقویت فشار گاز در ترکمنستان توسط ایران؛ پرداخت‌های گاز و توافقات تهاتری بالقوه؛ و برق و زیرساخت‌ها. پیشرفت در بخش برق رضایت‌بخش بوده است. در دسامبر ۲۰۲۴، قراردادی برای تمدید صادرات برق ترکمنستان به ایران به مدت شش ماه در سال ۲۰۲۵ امضا شد. یکی دیگر از توافقات مهم شامل راه‌اندازی خط انتقال برق مری-سرخس بود. در هفدهمین اجلاس، دو کشور هدف ۳ میلیارد دلار تجارت را تعیین کردند. با وجود برخی موانع، تجارت در سال ۲۰۲۴ به ۶۰۰ میلیون دلار افزایش یافت. ایران پیشنهاد داد که برای رسیدن به هدف ۳ میلیارد دلار، کارشناسان هر دو کشور به طور مشترک یک نقشه راه همکاری استراتژیک تا سال ۲۰۲۸ تدوین کنند و همچنین چندین ابتکار اخیر برای تقویت تجارت مرزی را فهرست کرد: جلسات مجازی در مورد تجارت مرزی؛ تفاهم‌نامه جدید در مورد تجارت مرزی؛ صدور آسان‌تر ویزا برای بازرگانان؛ بازگشایی گذرگاه مرزی اینچه برون؛ گسترش غرفه‌های ترکمنستان در بازارچه مرزی باجگیران؛ شناسایی گذرگاه‌های مرزی جدید بالقوه با استان خراسان شمالی؛ و مشارکت مقامات ترکمنستان در نمایشگاه‌های ایران اکسپو و AgriFood.
ایران از نهایی شدن پیش‌نویس توافق‌نامه همکاری ورزشی خبر داد و از پیشنهاد ترکمنستان برای ایجاد یک منطقه تجاری مشترک در منطقه مرزی سرخس استقبال کرد. همچنین ایران پیشنهاد بررسی یک منطقه تجاری دیگر در لطف‌آباد را داد. در بخش خدمات فنی و مهندسی، از پیشرفت در مشارکت شرکت‌های ایرانی در پروژه‌های زیرساختی ترکمنستان، از جمله توافق برای ساخت جاده قمداق-اترک در نزدیکی مرز، خبر داد. کمیته‌های فنی در دو روز آینده به بحث در مورد حمل و نقل، انرژی، گمرک، تجارت، سرمایه‌گذاری و بانکداری ادامه خواهند داد. هجدهمین جلسه کمیسیون، به ریاست مشترک وزیر، معاون نخست وزیر و وزیر امور خارجه ترکمنستان، با امضای توافق‌نامه‌های جدید به پایان خواهد رسید. این کمیسیون که از ۱۷ تا ۲۰ مه برگزار می‌شود، شامل جلسات کارشناسی برای نهایی کردن تفاهم‌نامه‌های جدید در بخش‌هایی از جمله نفت و گاز، پتروشیمی، کشاورزی، کارآفرینی، محیط زیست، هواشناسی، گردشگری و رسانه است. توافق‌نامه‌های نهایی در مراسم اختتامیه روز سه‌شنبه ۲۱ مه امضا خواهند شد.
تجارت دوجانبه اقتصادی دو کشور ایران و ترکمنستان
باتوجه به گزارش گمرک جمهوری اسلامی ایران، تراز تجاری ایران با ترکمنستان در طی 4 سال اخیر همواره روندی صعودی داشته است. باتوجه به همکاری‌هایی که دو کشور در زمینه تجارت بایکدیگر داشته‌اند و همچنین دستیابی به تجارت 3 میلیارد دلاری تا سال 2028 موجب شده است. روند صعودی صادرات ایران به گونه‌ای بوده است که از 335 میلیون دلار در سال 1400 به 572 میلیون دلار در سال 1403 رسیده است. البته لازم به ذکر است که واردات ایران از ترکمنستان نیز به 19 میلیون دلار در سال 1403 رسید که کمترین میزان را در طی 4 سال اخیر به نام خود ثبت کرده است. این بدان معنا است که سنگینی ترازو برای تجارت بین دو کشور به نفع ایران سنگینی می‌کند. سهم ترکمنستان از صادرات ایران به 0.98 درصد رسیده است. امید آن است دولت چهاردهم باتدابیر ویژه بتواند این سهم را به 1 درصد برساند. در جدول ذیل، تجارت (صادرات و واردات) و همچنین سهم سادرات و وارداتی نرکمنستان از سبد کل صادرات و واردات ایران را نشان می‌دهد.
روابط تجاری ایران و ترکمنستان در سال‌های اخیر روندی رو به رشد و امیدوارکننده داشته است. افزایش مبادلات تجاری، توافقات استراتژیک در حوزه انرژی و حمل‌ونقل، و هدف‌گذاری ۳ میلیارد دلاری تا سال ۲۰۲۸ نشان از اراده جدی دو کشور برای توسعه مناسبات اقتصادی دارد. تراز تجاری مثبت ایران و سهم رو به افزایش ترکمنستان از صادرات ایران، فرصت ارزشمندی برای تقویت جایگاه منطقه‌ای و بهره‌مندی از بازار آسیای مرکزی فراهم کرده است. استمرار دیپلماسی اقتصادی و اجرای نقشه راه مشترک می‌تواند این روند را تثبیت و تسریع کند.
