معین قرابی تهرانی – پژوهشگر اقتصادی| در دنیای امروز، توسعه روابط اقتصادی و تجاری میان کشورها، به‌ویژه میان همسایگان، یکی از مؤثرترین راهکارهای دستیابی به رشد پایدار و امنیت منطقه‌ای محسوب می‌شود. ایران و ارمنستان، به‌عنوان دو کشور هم‌مرز با پیشینه‌ای مشترک در حوزه‌های فرهنگی، تاریخی و اقتصادی، ظرفیت‌های فراوانی برای گسترش همکاری‌های دوجانبه دارند. تجارت میان این دو کشور نه‌تنها می‌تواند به توسعه اقتصادی متقابل کمک کند، بلکه نقش بسزایی در تقویت پیوندهای سیاسی، فرهنگی و اجتماعی نیز ایفا می‌کند. با توجه به موقعیت ژئوپلیتیکی خاص ایران و ارمنستان، نزدیکی به بازارهای منطقه‌ای نظیر اتحادیه اقتصادی اوراسیا، و نیز وجود زیرساخت‌های حمل‌ونقل، انرژی و فناوری اطلاعات، زمینه‌های متنوعی برای ارتقای سطح تعاملات تجاری میان دو کشور فراهم است. در این میان، بررسی دقیق فرصت‌ها، شناسایی ظرفیت‌های بالفعل و بالقوه و ترسیم مسیر توسعه روابط تجاری می‌تواند نقش کلیدی در تحقق اهداف بلندمدت همکاری‌های اقتصادی ایفا کند. این نوشتار با هدف تحلیل فرصت‌ها، ظرفیت‌ها و چالش‌های موجود در تجارت دوجانبه ایران و ارمنستان، به بررسی راهکارهای عملی برای توسعه پایدار این روابط می‌پردازد.
روابط دوجانبه بین دوکشور ایران و ارمنستان
اغلب گفته می‌شود که ارمنستان و ایران، چه از نظر امنیتی و چه از نظر اقتصادی، متحدان طبیعی یکدیگر هستند. در بالاترین سطوح، هر دو کشور تعهد خود را برای تعمیق روابط اقتصادی و ایجاد شرایط مطلوب برای همکاری تجاری ابراز کرده‌اند. سفرهای متقابل فزاینده سیاست‌گذاران از بخش‌های اقتصادی هر دو کشور احتمالاً نشان‌دهنده تمایل به انجام اقدامات مشخص است. در 6 سپتامبر، سفیر ایران در ارمنستان، ضمن بحث در مورد پتانسیل همکاری اقتصادی و پروژه‌های آینده اعلام کرد که دولت او تقریباً 3 میلیارد دلار برای همکاری با ارمنستان اختصاص داده است. البته لازم به ذکر است دو کشور ایران و ارمنستان دارای ظرفیت بلقوه انبوهی برای تجارت اند که در ادامه به آن پرداخته شده است.
آمارها نشان می‌دهد که روابط اقتصادی بین دو کشور در حال افزایش است. در سال‌های اخیر، تجارت بین ارمنستان و ایران افزایش یافته است. به عنوان مثال، در سال 2021، تجارت دوجانبه حدود 505 میلیون دلار بود، در حالی که در سال 2022، از 700 میلیون دلار فراتر رفت. تا سال 2023، صادرات ایران به ارمنستان به 612 میلیون دلار رسید که در مقایسه با سال 2017 چهار برابر افزایش یافته است. تا هفت ماه اول سال 2024، ایران کالاهایی به ارزش 329 میلیون دلار به ارمنستان صادر کرده بود. این صادرات عمدتاً شامل گاز طبیعی، مصالح ساختمانی، آهن، لبنیات، میوه‌های خشک و تازه و گوجه فرنگی است. صادرات ارمنستان به ایران در سال ۲۰۲۳ به ارزش ۹۴.۵ میلیون دلار بود که در مقایسه با ۱۱۰.۳ میلیون دلار در سال ۲۰۲۲، کاهش اندکی داشته است. تا اواسط سال ۲۰۲۴، ارمنستان کالاهایی به ارزش ۶۳.۱ میلیون دلار صادر کرده بود که عمدتاً شامل برق، قراضه فلز، سیگار، گوشت گاو، گوشت بره و شکلات بود. کاهش صادرات ارمنستان به ایران به عواملی مانند فقدان سیستم‌های پرداخت و برخی رویه سیاستی اقتصاد ایران نسبت داده می‌شود. دولت ایران اقدامات حمایتی را اعمال می‌کند و واردات کالاهایی را که می‌توانند در داخل تولید شوند، محدود می‌کند. از سوی دیگر، رشد صادرات ایران به چندین عامل بستگی دارد. یکی از مهمترین آنها، توافقنامه تجارت آزاد موقت سال ۲۰۱۹ بین کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EAEU) و ایران است که به موجب آن ۳۰۶ محصول ایرانی با تعرفه صفر به ارمنستان، روسیه، بلاروس، قزاقستان و قرقیزستان صادر شد.
اگرچه اقتصاد ارمنستان کوچک است، اما دولت ارمنستان این کشور را به عنوان دروازه ایران به بازار EAEU قرار داده است. ارمنستان تنها کشور عضو EAEU است که با ایران مرز زمینی دارد و ایروان پیشنهاد ایجاد شرکت‌های تولیدی مشترک را می‌دهد. به عنوان مثال، با توجه به هزینه‌های پایین‌تر انرژی در ایران، برخی از تولیدات می‌تواند در ایران انجام شود، در حالی که سایر قطعات می‌توانند در ارمنستان تولید شوند و به محصولات نهایی اجازه ورود به بازار EAEU را بدهند.
تجارت ایران و ارمنستان در طی سال‌های اخیر
ایران یکی از کشورهای دنیا شناخته می‌شود که دارای مرز زمینی بسیار زیادی با همسایگان خود است. به طوری که ایران چیزی در حدود 5894 کیلومتر مرز زمینی با 7 کشور همسایه خود دارد. این در حالی است که مرز ایران با ارمنستان یکی از کوتاه‌ترین مرزهای زمینی ایران است اما باتوجه به اهمیت ژئوپلیتیکی آن( به ویژه در ارتباط با قفقاز و اتحادیه اقتصادی اوراسیا)، از ارزش راهبردی بالایی برخوردار است. البته لازم به ذکر است مرز ایران و ارمنستان فقط 35 کیلومتر است ولی باتوجه به اتصال ایران به کشورهای اروپایی بسیار حائز اهمیت است. کشور ارمنستان سهم صادراتی کمتر از 1 درصدی را در بین کل کشورهای صادراتی ایران در بردارد( بین 0.6 تا 0.88 در طی 4 سال اخیر). بااین اوصاف واردات ایران از ارمنستان در سال 1403، حدود 55 میلیون دلار بوده است که سهم 0.07 درصدی را به خود اختصاص داده است. البته این میزان در طی 4 سال اخیر بیشترین مقدار بوده است. طبق نمودار ذیل، واردات ایران در سال 1400، 20میلیون دلار بوده است که سهم 0.03 درصدی از واردات ایران داشته است. حال باتوجه به ظرفیت‌های بالقوه بالای طرفین باید اشاره داشت که هر دو کشور پتانسیل بالایی در تجارت دارند و این مورد بیانگر ظرفیت بالقوه بالاتر نسبت به ظرفیت بالفعل دارد. در جدول ذیل، صادرات، واردات و سهم صادرات و واردات(تجارت) دو کشور طبق آمار مرکز گمرک جمهوری اسلامی ایران منتشر شده است.
تجارت ایران و ارمنستان با وجود مرز کوتاه زمینی، به‌دلیل موقعیت ژئوپلیتیکی و عضویت ارمنستان در اتحادیه اقتصادی اوراسیا، دارای ظرفیت‌های فراوانی برای توسعه است. روند افزایشی مبادلات تجاری در سال‌های اخیر نشان‌دهنده پتانسیل بالای این همکاری دوجانبه و افق روشن آن است. امید آن است دولت چهاردهم از ظرفیت موجود نهایت بهره را ببرد تا کشور ایران بتواند هم ارتباط خود باهمسایگان را بهبود بخشد و هم صادرات دلاری خود را افزایش دهد.
