سیدمرتضی آل سید غفور – کارشناس اقتصادی | استان خوزستان را بسیاری با نام نفت و گاز می‌شناسند؛ اما این تنها بخشی از داستان است. این استان که در جنوب‌غرب ایران و در کرانه خلیج فارس و مرز عراق قرار دارد، از موقعیت جغرافیایی ممتاز، منابع عظیم زیرزمینی، جلگه‌های حاصلخیز و پیشینه‌ای باستانی برخوردار است. اما در کنار همه اینها، مسیری که خوزستان طی کرده و فرصت‌هایی که هنوز برای شکوفایی در اختیار دارد، آن را به یکی از مهم‌ترین قطب‌های توسعه‌ای ایران تبدیل کرده است.
نقش اقتصادی خوزستان در کشور
در دهه‌های گذشته، خوزستان همواره به‌عنوان یکی از سه استان نخست کشور از نظر سهم در تولید ناخالص داخلی (GDP) شناخته شده است. در سال ۱۴۰۰، ارزش افزوده اقتصادی استان خوزستان به بیش از ۲۰۴ هزار میلیارد تومان رسید که حدود ۱۶۴ هزار میلیارد آن متعلق به بخش صنعت و معدن و حدود ۴۰ هزار میلیارد آن از بخش کشاورزی بوده است. این آمار نشان می‌دهد که سهم صنعت و کشاورزی در خوزستان هر دو بسیار بالاست، گرچه عمدتاً توجه عمومی به صنعت نفت و پتروشیمی معطوف شده است.
صنعت؛ قلب تپنده نفت، گاز و پتروشیمی
خوزستان مرکز انرژی کشور است. بخش مهمی از تولید نفت ایران از میادین نفتی این استان تأمین می‌شود. پالایشگاه آبادان، به‌عنوان قدیمی‌ترین پالایشگاه خاورمیانه، مجتمع‌های عظیم پتروشیمی بندر امام، ماهشهر و منطقه ویژه اقتصادی پتروشیمی از جمله بازیگران اصلی اقتصاد انرژی در ایران هستند. همچنین پروژه‌های متعددی در زمینه انتقال گاز، تولید برق، و صنایع پایین‌دستی در این استان در حال بهره‌برداری یا اجرا هستند. اما صنعت خوزستان تنها به نفت محدود نیست. فولاد خوزستان یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان فولاد کشور است و ده‌ها شهرک صنعتی در شهرهایی همچون اهواز، دزفول، شوشتر، رامهرمز و اندیمشک میزبان صنایع کوچک و متوسط فعال در زمینه‌های غذایی، شیمیایی، فلزی، و ماشین‌سازی هستند.
تأثیر جنگ تحمیلی؛ زخم‌های قدیمی، فرصت‌های از دست‌رفته
جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، بیش از هر استان دیگری، خوزستان را تحت تأثیر قرار داد. خرمشهر، آبادان، هویزه، سوسنگرد، شوش، شادگان و حتی شهر اهواز در مقاطعی درگیر نبرد مستقیم بودند یا زیر آتش سنگین دشمن قرار گرفتند. زیرساخت‌های حیاتی نظیر پالایشگاه آبادان، بنادر تجاری، شبکه برق، جاده‌ها، خطوط راه‌آهن و حتی ایستگاه‌های پمپاژ آب و سیستم‌های آبیاری گسترده‌ای نابود یا به شدت آسیب دیدند.
بسیاری از صنایع خوزستان در همان دوران یا از بین رفتند یا به دلیل ناامنی تعطیل شدند و متأسفانه پس از پایان جنگ، بازسازی کامل آن‌ها به تعویق افتاد یا هرگز به‌طور کامل انجام نشد. پالایشگاه‌های کوچک، کارگاه‌های کشتی‌سازی، کارخانه‌های تولید مواد غذایی و حتی صنایع سنتی بومی به‌تدریج از چرخه تولید خارج شدند. برخی از مناطق صنعتی آبادان و خرمشهر تا امروز نیز با ظرفیت کامل کار نمی‌کنند و زیرساخت‌های توسعه‌ای آن‌ها به نسبت استان‌های دیگر عقب مانده است.
علاوه بر زیربناهای اقتصادی، زیرساخت‌های اجتماعی و شهری نیز آسیب گسترده دید. موج مهاجرت اجباری از شهرها و روستاهای مرزی به شهرهای دیگر، نه تنها بافت جمعیتی خوزستان را دگرگون کرد، بلکه فرآیند برنامه‌ریزی و سرمایه‌گذاری را با چالش‌هایی عمیق مواجه ساخت. بسیاری از نخبگان، کارآفرینان و نیروهای متخصص استان، پس از جنگ به دلایل مختلف از بازگشت منصرف شدند یا نتوانستند فعالیت‌های اقتصادی خود را از سر بگیرند. همه اینها باعث شد خوزستان که در دهه ۵۰ شمسی یکی از پیشرفته‌ترین استان‌های کشور محسوب می‌شد، در بسیاری از شاخص‌ها با یک وقفه جدی در روند توسعه مواجه شود؛ وقفه‌ای که هنوز آثار آن در زیرساخت‌های ناکامل، نرخ بیکاری، وضعیت خدمات شهری و نابرابری‌های منطقه‌ای درون استان مشهود است.
کشاورزی؛ فرصت نادیده‌گرفته‌شده‌ای به وسعت جلگه
برخلاف تصور عمومی، خوزستان یکی از بزرگ‌ترین و مهم‌ترین استان‌های کشور در حوزه کشاورزی است. خاک جلگه‌ای، گستره رودخانه‌ها و اقلیم گرم موجب شده تا خوزستان با وجود چالش‌های آبی، همچنان جزو سه استان نخست کشور از نظر میزان ارزش افزوده کشاورزی باشد. در سال ۱۴۰۰، این بخش با تولیدی معادل بیش از ۴۰ هزار میلیارد تومان ارزش افزوده، نشان داد که اگر سیاست‌گذاری دقیق‌تری در این زمینه صورت گیرد، می‌تواند در کنار نفت، محور دوم توسعه پایدار استان باشد. از مهم‌ترین محصولات خوزستان می‌توان به نیشکر، گندم، برنج، ذرت، سبزی و صیفی، خرما، مرکبات و دانه‌های روغنی اشاره کرد. طرح عظیم توسعه نیشکر و صنایع جانبی، به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین پروژه‌های کشاورزی-صنعتی کشور، در همین استان اجرا شده و نه تنها به اشتغال‌زایی گسترده انجامیده، بلکه صنایع تبدیلی مرتبط نیز در اطراف آن توسعه یافته‌اند.
روستاها؛ ریشه‌های اقتصاد زراعی استان
روستاهای استان، به‌ویژه در مناطق شمالی و مرکزی، نقشی کلیدی در تولیدات کشاورزی ایفا می‌کنند. در دشت‌های دزفول، شوشتر، اندیمشک و هفت‌تپه، کشاورزان به کشت محصولات زراعی فصلی و دائمی مشغول‌اند و بسیاری از آن‌ها همچنان از شیوه‌های سنتی استفاده می‌کنند. اگرچه سدهای مهمی همچون کارون ۳ و ۴، کرخه، دز و مارون تا حدی مدیریت منابع آبی را تسهیل کرده‌اند، اما همچنان نیاز به سرمایه‌گذاری در سیستم‌های آبیاری نوین و مکانیزه احساس می‌شود.
ظرفیت‌های مغفول‌مانده در گردشگری
استان خوزستان یکی از غنی‌ترین استان‌های کشور از نظر جاذبه‌های تاریخی است. وجود آثار جهانی مانند زیگورات چغازنبیل، شهر تاریخی شوش و آرامگاه دانیال نبی، کاخ آپادانای هخامنشی و ده‌ها محوطه تاریخی دیگر، این استان را به یکی از گنجینه‌های میراث فرهنگی ایران بدل کرده است. با این حال، به دلیل ضعف زیرساخت‌های گردشگری، نبود شبکه حمل‌ونقل یکپارچه، کمبود اقامتگاه‌های مناسب و نبود برنامه‌ریزی‌های تبلیغاتی حرفه‌ای، هنوز این ظرفیت‌ها به صورت کامل به فعلیت نرسیده‌اند در کنار آن، مجاورت خوزستان با مرزهای عراق، فرصت ویژه‌ای برای توسعه گردشگری زیارتی، درمانی و خرید فراهم کرده است. شهرهایی همچون آبادان، خرمشهر و شوش می‌توانند مقصد گردشگران عراقی شوند؛ مشروط به آنکه امکانات و خدمات مناسب در اختیار آن‌ها قرار گیرد.
زیرساخت و اتصال به بازارهای بین‌المللی
وجود بندر امام خمینی، بندر ماهشهر و راه‌آهن سراسری، استان خوزستان را به یکی از گره‌های راهبردی تجارت ایران با بازارهای خارجی تبدیل کرده است. این موقعیت، خوزستان را به پلی میان اقتصاد ملی و بازارهای خلیج فارس، عراق و حتی فراتر از آن، آسیای غربی بدل می‌سازد. اما برای بهره‌برداری مؤثر از این موقعیت، نیاز به توسعه بنادر، نوسازی ناوگان حمل‌ونقل و سیاست‌های تجاری تسهیل‌گر احساس می‌شود.
در حالی‌که خوزستان در تصور عمومی، استانی نفت‌خیز است، آمار و واقعیت‌های میدانی نشان می‌دهند که این استان توان آن را دارد که در کنار نفت، بر کشاورزی پیشرفته، صنعت فرآوری و گردشگری متنوع نیز تکیه کند. اگر نگاه سیاست‌گذارانه و توسعه‌ای کشور به خوزستان، از تک‌بعدی بودن خارج شده و به یک نگاه جامع و ملی تبدیل شود، این استان نه تنها به رشد و رفاه بیشتر خواهد رسید، بلکه می‌تواند به عنوان الگویی برای توسعه متوازن در دیگر مناطق کشور نیز عمل کند.
