در سومین دهه بهمن ماه، معاملات بازار ارز تغییرات محسوس در همان بازه معاملاتی و با نوسانات قابل توجهی مواجه شده است. شرایط پیچیده اقتصادی و سیاسی موجب شده است بازار ارز در ایران به وضوح به یک وضعیت نسبتاً ناپایدار دست یافته است. اگرچه این امر در دی ماه به نحو دیگری روی داده بود؛ زیرا بانک مرکزی با اقدامات مؤثری در زمینه مدیریت نوسانات ارز وارد میدان شده بود. تحلیلگران بازار معتقدند که روند معاملات فعلی نشانه‌ای از واکنش بازار به اقداماتی است که بانک مرکزی برای مدیریت نرخ ارز در پیش گرفته است. با این حال، عوامل سیاسی و اقتصادی همچنان به عنوان عوامل تأثیرگذار در نوسانات آتی بازار ارز به شمار می‌آیند. در این نوشته به کنش بانک مرکزی در مدیریت بازار ارز پرداخته می‌شود.
عوامل مؤثر بر قیمت دلار
تحلیلگران بازار ارز بر این باورند که دو عامل اصلی بر قیمت دلار تأثیرگذار است. از یک سو، تحولات سیاسی و اقتصادی نظیر مطرح شدن دوباره موضوع FATF در مجمع تشخیص مصلحت نظام و یا صحبت‌های اخیر رئیس‌جمهور در مصاحبه با خبرگزاری‌های خارجی و احتمال مذاکرات جدید با غرب و ایالات متحده آمریکا و همچنین اظهارنظر رهبر انقلاب پیرامون بحث مذاکره، می‌تواند بر روند قیمت دلار تأثیرگذار باشد. این تحولات به‌ویژه در زمینه سیاست‌های اقتصادی کشور و نیز روابط ایران با کشورهای خارجی، نقش اساسی ایفا می‌کنند. به ویژه که هرگونه پیشرفت در مذاکرات بین‌المللی و تصمیمات سیاسی علاوه بر آثار واقعی بر اقتصاد، توان تغییر انتظارات فعالان بازار را نیز داراست. از طرف دیگر، عدم پیشرفت در این مذاکرات و استمرار وضعیت موجود می‌تواند بر نگرانی‌های بازار افزوده و نوسانات بیشتری را در پی داشته باشد.
از سوی دیگر، تلاش‌های بانک مرکزی برای ثابت نگه داشتن قیمت دلار پس از ایجاد بازار ارز تجاری و مرکز مبادله ارز و طلا، به‌طور قابل توجهی بر روند معاملات تأثیر گذاشته است. بانک مرکزی با راه‌اندازی این بازار و مدیریت دقیق آن، توانسته تا حدود زیادی از نوسانات شدید دلار جلوگیری کند. اقدامات بانک مرکزی نشان می‌دهد که هدف اصلی این نهاد نه تنها ایجاد ثبات در بازار ارز، بلکه همچنین کاهش فاصله میان نرخ‌های رسمی و غیررسمی است. در حال حاضر، دلار در کریدور تعیین‌شده توسط بانک مرکزی در حال معامله است.
تلاش‌های بانک مرکزی برای کنترل بازار ارز
بانک مرکزی در ماه‌های اخیر با تمرکز بر کنترل نوانات بازار ارز و کاهش اختلاف نرخ‌های موجود، به صورت مستقل از شرایط سیاسی و انتظارات مربوط به آن گام‌های مؤثری برداشته است. این نهاد به‌طور مداوم در تلاش بوده تا در کنار تحولات سیاسی، از ورود شوک‌های ارزی به بازار جلوگیری کند. یکی از اقدامات برجسته در این زمینه، ایجاد بازار ارز تجاری در ذیل مرکز مبادله ارز و طلای ایران بوده که با هدف نزدیک کردن نرخ ارز نیما به نرخ بازار آزاد و انگیزه‌بخشی به عرضه‌کنندگان طراحی شده است. این رویکرد، ضمن تقویت عرضه ارز توسط صادرکنندگان، بسیاری از هیجانات سفته‌بازانه بازار را تخلیه کرده و از بروز افزایش‌های غیرمنتظره در نرخ ارز جلوگیری کرده است.
این بازار همچنین با ایجاد بستری برای معامله ارز بین صادرکنندگان و واردکنندگان به‌صورت تجاری، به‌نوعی موجب کاهش فشار تقاضا در بازار آزاد نیز شده است. اقدامات بانک مرکزی در این راستا نشان از سیاست‌های دقیق و منسجم در زمینه کنترل تورم و حفظ ثبات ارزی در کوتاه‌مدت دارد. علاوه بر این، بانک مرکزی در زمینه کنترل انتظارات بازار نیز نقش مؤثری ایفا کرده و با استفاده از سیاست‌های ارتباطی و شفاف‌سازی، توانسته تا حد زیادی از روند افزایش نرخ ارز جلوگیری کند.
نقش بازار ارز تجاری در کاهش نوسانات
حجم کل معاملات در بازار ارز تجاری از ابتدای فعالیت تا آخرین هفته دی ماه به بیش از یک میلیارد و ۷۳ میلیون دلار رسیده است. این معاملات شامل یک میلیارد و ۹۷۹ میلیون درهم، ۳۶۸ میلیون دلار، ۹۷۸ میلیون یوآن و ۳۰ میلیون یورو بوده که از طریق ۴ هزار و ۲۶۸ معامله و با ثبت ۶ هزار و ۴۹۲ سفارش به روش جورسازی (مچینگ) انجام شده است. این ارقام نشان‌دهنده نقش فعال بانک مرکزی در مدیریت و تثبیت بازار ارز تجاری است. بررسی این داده‌ها نشان می‌دهد که بانک مرکزی با تأسیس این بازار توانسته نه تنها از حجم تقاضای غیررسمی ارز بکاهد، بلکه موجب تسهیل در فرآیند مبادلات تجاری نیز شده است.
این بازار همچنین توانسته تا حدود زیادی از نوسانات ناگهانی که معمولاً به‌دلیل تغییرات هیجانی در بازار آزاد ایجاد می‌شود، جلوگیری کند. با افزایش عرضه ارز و تقویت آن، اعتماد به بازار ارز تجاری بیشتر شده و بسیاری از فعالان اقتصادی و تجاری ترجیح می‌دهند ارز مورد نیاز خود را از این کانال تأمین کنند. این روند موجب شده تا به تدریج فاصله بین نرخ‌های بازار آزاد و نرخ‌های رسمی کمتر شود.
تأمین ارز برای کالاهای اساسی و صنعتی
علاوه بر مداخله در بازار ارز تجاری، بانک مرکزی از ابتدای سال جاری تا انتهای دی‌ماه، مبلغی بالغ بر ۵۵ میلیارد و ۵۶۴ میلیون دلار ارز برای واردات کالاهای اساسی، دارو و خدمات تأمین کرده است. این مبلغ با هدف تأمین ارز برای اقلام ضروری و همچنین مدیریت جریان کالاهای وارداتی به کشور تخصیص یافته است. از این میزان، ۱۱ میلیارد و ۴۹۰ میلیون دلار برای کالاهای اساسی و دارو و ۴۲ میلیارد و ۹۶۲ میلیون دلار برای کالاهای تجاری و خدماتی اختصاص یافته است. این اقدامات نشان‌دهنده اهمیت بالای تأمین ارز برای بخش‌های اقتصادی و مصرفی است که نقش اساسی در رفع نیازهای داخلی و کنترل تورم دارند.
تأمین ارز برای صنایع مختلف نیز با تمرکز بر اولویت‌های اقتصادی انجام شده است. در این زمینه، میزان تخصیص ارز به هریک از گروه‌های صنعتی به تفکیک زیر بوده است؛
- صنایع حمل‌ونقل و خودرو: ۷ میلیارد و ۵۹۲ میلیون دلار
- ماشین‌آلات و تجهیزات تولید: ۵ میلیارد و ۱۹۰ میلیون دلار
- صنایع معدنی: ۴ میلیارد و ۶۰۶ میلیون دلار
- صنایع شیمیایی و پلیمری: ۴ میلیارد و ۴۶۱ میلیون دلار
این سیاست‌ها به‌ویژه در تأمین کالاهای اساسی مانند دارو، مواد اولیه دارویی و تجهیزات پزشکی مؤثر بوده و با هدف حمایت از مصرف‌کنندگان و جلوگیری از فشار قیمتی بر اقشار آسیب‌پذیر انجام شده است. در این راستا، بانک مرکزی در تلاش است تا با تأمین ارز برای بخش‌های مختلف اقتصادی، از افزایش فشار اقتصادی بر خانوارهای ایرانی جلوگیری کند.
مداخله مستقیم برای تثبیت قیمت دلار
قبل از تجربه دلار 90 هزار تومانی، بانک مرکزی علاوه بر تلاش برای تنظیم عرضه و تقاضا در بازار ارز تجاری، از ابزار مداخله مستقیم در بازار آزاد نیز بهره گرفته بود. این مداخلات مستقیم و غیرمستقیم سبب ثبات نرخ ارز بازار آزاد در ابتدای کانال 80 هزار تومانی شده بود. نرخی که به نظر می‌رسید در صورت عدم ورود شوک به آن امکان ثبات آن وجود دارد. استفاده از ابزارهای مختلف مانند فروش ارز صادرکننگان بزرگ کشور و همچنین مدیریت تقاضای ارز در بازار آزاد به این روند کمک کرده است. اگرچه این امر به واسطه انتظارات تورمی و سیاست‌های اعلامی و اعمالی حاکمیت و برخی ذی‌نفع‌ها تغییر پیدا کرده است.
چشم‌انداز بازار ارز
کارشناسان اقتصادی بر این باورند که استمرار این سیاست‌ها، به‌ویژه در زمینه تقویت بازار ارز تجاری و نظارت دقیق بر معاملات، می‌تواند زمینه‌ساز کاهش نوسانات بیشتر و بهبود عملکرد بازار ارز باشد. علاوه بر این، همراهی اقدامات بانک مرکزی با تحولات سیاسی مانند تصمیم‌گیری درباره FATF یا مذاکرات احتمالی با آمریکا می‌تواند در تقویت یا تضعیف بازار تأثیرگذار باشد. اگر بازار ارز به شرایط سیاسی کشور وصل نشود و بانک مرکزی به اقدامات خود ادامه دهد، نوسانات بازار ارز در میان‌مدت کنترل خواهد شد و نرخ ثابت می‌ماند. این نتیجه‌گیری نشان‌دهنده این است که با استمرار تلاش‌ها و سیاست‌های کنونی، بانک مرکزی قادر خواهد بود تا حد زیادی از بحران‌های ارزی جلوگیری کند و روند باثبات‌تری را در بازار ارز ایجاد نماید.
در مجموع، اقدامات بانک مرکزی تاکنون موفق شده است تا ضمن مدیریت نوسانات، قیمت دلار را در بازه مشخصی ثابت نگه دارد و از بروز شوک‌های ارزی جلوگیری کند. با این حال، ادامه این مسیر نیازمند هماهنگی بیشتر در سطح سیاست‌های کلان اقتصادی و سیاسی است تا بازار ارز به‌طور پایدار و بدون ایجاد نوسانات شدید سال را به پیان رساند.
