برنج دومین محصول راهبردی بعد از گندم و از پرمصرف‌ترین و مهم‌ترین محصولات غذایی در سبد مصرفی خانوارها در کشور محسوب می‌شود. در سه دهه گذشته باتوجه‌به رشد جمعیت و بهبود نسبی در شاخص‌های تغذیه‌ای، تقاضا برای محصولات کشاورزی از جمله برنج افزایش‌یافته است. این محصول کلیدی، با تولید سالانه حدود ۲ تا ۲.۵ میلیون تن، بخش عمده‌ای از نیازهای غذایی کشور را تأمین می‌کند. نواحی شمالی کشور به‌ویژه استان‌های گیلان و مازندران، به‌عنوان قطب‌های اصلی تولید برنج، شرایط اقلیمی مناسبی برای کشت این محصول دارند و بیش از نیمی از تولید برنج کشور را به خود اختصاص داده‌اند. کشور ایران سالانه یک میلیون تن برنج از کشورهای هند، پاکستان و تایوان وارد می‌کند که بخش عمده آن مازاد نیاز کشور است و سبب حذف انگیزه کشاورزان داخلی شده است. درصورتی‌که با توسعه‌ی تولید داخلی برنج با استفاده از روش‌های نوین کشاورزی و بذرهای اصلاح شده که نیاز کمتری به آب دارند کشور ایران ظرفیت خودکفایی در تولید این محصول را دارد. بدین منظور در گزارش حاضر، سعی داریم به وضعیت تولید برنج در کشور و بحث واردات برنج و نسبت آن با خوداتکایی این محصول را بررسی کنیم.
وضعیت تولید محصول برنج در کشور
برنج محصولی استراتژیک بوده و برای امنیت غذایی جامعه از اهمیت خاصی برخوردار است. این محصول تا سال ۱۳۵۰ به‌عنوان یک کالای لوکس در خانوارهای ایرانی قلمداد می‌شد. اما به‌تدریج با افزایش قیمت نفت در دهه ۵۰ و افزایش دستمزدهای نیروی کار به‌ویژه در بخش صنعتی و هم‌زمان با این اتفاقات با افزایش قدرت خرید خانوارها و گسترش شهرنشینی مصرف این محصول با افزایش چشمگیری روبه‌رو شد. به‌گونه‌ای که از سرانه مصرف ۲۶ کیلوگرمی برنج برای هر نفر در سال ۱۳۵۰ به ۳۵ کیلوگرم در سال ۱۴۰۲ رسیده است. در حال حاضر ۷۵۰ هزار هکتار سطح کشت برنج در کشور وجود دارد که ۷۰ درصد آن مربوط به استان‌های گیلان، مازندران و گلستان است. همچنین، ۹۳ درصد برداشت برنج نیز به‌صورت مکانیزه و تنها ۷ درصد به روش سنتی صورت می‌گیرد. از سویی اقدامات فنی در سال‌های گذشته موجب شده نزدیک به ۷۰ درصد کشت‌های برنج در استان‌ها مکانیزه باشد و تنها ۳۰ درصد به روش سنتی کشت شود. در سال‌های اخیر تولید برنج سفید در کشور روند افزایشی داشته به‌طوری‌که در سال ۱۴۰۰ حدود دو میلیون و ۱۰۰ هزار تن برنج سفید در کشور تولید شد و در سال ۱۴۰۱ این عدد به دو میلیون و ۳۰۰ هزار تن و در سال گذشته نیز به دو میلیون و ۵۰۰ هزار تن افزایش یافت. همچنین در سال‌های اخیر ضریب تبدیل برنج با ورود کمباین‌های جدید و تخصصی، اصلاح ساختار شالی‌کوبی‌ها و مدیریت مناسب در شالیزارها افزایش مطلوبی پیدا کرد تا جایی که در دولت سیزدهم، مکانیزاسیون کاشت و برداشت برنج با حدود ۱۰ درصد افزایش ظرف سه سال اخیر به ترتیب به ۷۲ و ۹۰ درصد رسید که موجب رشد ۴۰۰ هزارتنی تولید برنج کیفی داخلی و نزدیک‌شدن به خودکفایی در تولید این محصول در کشور شده است.
حرکت به‌سوی امنیت غذایی ملی با خودکفایی در تولید برنج
خودکفایی برنج به‌عنوان دومین کالای کشاورزی پرمصرف و استراتژیک کشور از اهمیت بسزایی برخوردار است. باتوجه‌به پتانسیل منابع آبی و خاکی کشاورزی، امکان تولید انبوه برنج و رسیدن به خودکفایی و تأمین نیاز کشور از تولید داخل وجود دارد. به‌طوری‌که در برنامه توسعه هفتم، برنج جزو ۵ محصولی است که خودکفایی آن در دستور کار وزارت جهاد کشاورزی قرار دارد. بنا بر آمار جهاد کشاورزی، با احتساب جمعیت کشور و میزان ذخایر، سالانه ۳ میلیون و ۲۰۰ هزار تن برنج موردنیاز کشور است که سال گذشته میزان تولید با نیاز جامعه، ۷۰۰ هزار تن اختلاف داشت که طبق گفته کارشناسان این حوزه با افزایش عملکرد در واحد سطح کشت به‌سهولت می‌توان این میزان را در داخل تأمین کرد. طبق داده‌های سال گذشته، پس از فراوری شلتوک تولید شده ۲ میلیون و ۵۰۰ هزار تن برنج سفید به دست آمد. این میزان تولید، سهم ۷۰ درصدی در خوداتکایی برنج دارد که با توزیع بذر مناسب در بین کشاورزان و افزایش عملکرد در واحد سطح تا ۴ تن در هکتار، امکان رسیدن به خودکفایی ۹۰ درصدی بدون افزایش سطح زیر کشت وجود دارد؛ اما متأسفانه واردات بی‌رویه برنج به بهانه تنظیم بازار منجر به عدم تحقق کامل این سیاست شده است. هر چند واردات برنج می‌تواند تأثیر مثبتی بر بازار داشته باشد؛ اما وابستگی به آن کاهش خوداتکایی را به دنبال دارد.
ظلم به منابع ارزی کشور با واردات برنج
در شرایط تحریمی اقتصاد ایران، واردات برنج باوجود ظرفیت بالا در تولید داخلی، فشار زیادی بر منابع ارزی کشور وارد می‌کند. آمارهای گمرک نشان می‌دهد در هفت‌ماهه سال جاری ۵۱۵ هزار و ۵۲۸ تن برنج به ارزش ۵۷۶ میلیون و ۸۸۳ هزار دلار وارد کشور شده است. این میزان برنج وارداتی از کشورهای امارات، پاکستان، تایوان و هندوستان وارد کشور شده است. به‌طوری‌که سهم هندوستان از این مقدار ۲۸۱ هزار و ۹۱۰ تن برنج به ارزش ۳۱۴ میلیون و ۹۱۵ هزار دلار در جایگاه اول واردات برنج و سهم پاکستان با ۱۶۷ هزار و ۲۴۱ تن به ارزش ۱۸۵ میلیون و ۲۳۱ هزار دلار در رتبه بعدی صادرات برنج به ایران قرار دارد. همچنین ارزیابی‌ها نشان می‌دهد کشور پاکستان بیشترین سهم واردات برنج سفید براق به ایران را به ارزش ۲۴ میلیون و ۷۰۰ هزار دلار بالاتر از بقیه کشورها به خود اختصاص داده است. این آمار در شرایطی است که طبق داده‌های سال ۱۴۰۲، باتوجه‌به سرانه مصرف ۳۵ کیلو به‌ازای هر نفر ایرانی و جمعیت مهاجرین، سالانه ۳ میلیون و ۲۰۰ هزارتنی برنج موردنیاز است که با احتساب تولید داخل، حداکثر ۷۰۰ هزار تن نیاز کشور لازم است از محل واردات تأمین شود درحالی‌که طبق داده‌های سنوات گذشته یک میلیون و ۷۰۰ هزار تن تا ۲ میلیون تن برنج وارد کشور شده و آسیب جدی به تولید داخل وارد کرده است. یکی از مسائلی که باعث شده است تا واردات برنج به‌راحتی انجام شود اختصاص ارز ترجیحی برای واردات برنج است که راه را برای ورود برنج‌های خارجی به بازار ایران هموارتر کرده است و با واردات مازاد بر نیاز کشور علاوه بر آسیب به چرخه تولید داخل، سبب خروج بی‌رویه چند میلیون دلار ارز از کشور در شرایط تحریم شده است. درصورتی‌که با اختصاص ارز دولتی برای واردات برنج، نوسازی و تجهیز ماشین‌آلات کشاورزی و ارائه نهاده‌های موردنیاز شالی‌کاران به کمک موسسه‌های تحقیقاتی و تلاش بیشتر بر روی ارقام برنج، خودکفایی در تولید این محصول سرعت می‌گیرد.
واردات برنج؛ عامل نارضایتی کشاورزان
واردات برنج به‌عنوان یکی از مسائل مهم اقتصادی در ایران، به طور گسترده‌ای بر زندگی کشاورزان تأثیر منفی گذاشته است. کشاورزان ایرانی با زحمت زیاد و صرف هزینه‌های بالا، تلاش می‌کنند تا برنج باکیفیت و متناسب با نیاز بازار تولید کنند. اما با ورود برنج‌های ارزان‌قیمت و بی‌کیفیت از خارج، قیمت محصولات داخلی کاهش می‌یابد و در نتیجه، کشاورزان با زیان‌های اقتصادی فراوانی مواجه می‌شوند.
این موضوع نه‌تنها به نارضایتی کشاورزان منجر شده، بلکه آنها را از ادامه فعالیت‌های کشاورزی دلسرد کرده است. هزینه‌های بالای تولید، مانند خرید نهاده‌های کشاورزی و آبیاری، باعث شده است که قیمت تضمینی برنج نتواند پاسخگوی نیازهای معیشتی کشاورزان باشد و ازاین‌رو کشاورزان به تغییر کاربری شالیزارهای خودروی آورده‌اند. این موضوع می‌تواند سبب ایجاد بحران جدی در میان کشاورزان شود؛ بنابراین، توجه جدی به این مسئله و حمایت از تولیدکنندگان داخلی ضروری است.
در نهایت، باتوجه‌به اهمیت برنج در سبد غذایی ایرانیان و پتانسیل‌های موجود در کشور، دستیابی به خودکفایی در تولید این محصول کاملاً امکان‌پذیر است و بررسی روند چند سال اخیر پیشرفت‌های قابل‌قبولی را در تولید این محصول نشان می‌دهد. اما این امر نیازمند عزم ملی، برنامه‌ریزی دقیق، و همکاری همه دستگاه‌های مسئول و جلوگیری از واردات بی‌رویه است. با اتخاذ سیاست‌های حمایتی از کشاورزان، بهبود زیرساخت‌ها، توسعه تحقیقات، و تنظیم بازار می‌توان به این هدف دست‌یافت. لازم به ذکر است باتوجه‌به ظرفیت داخل کشور برای خوداتکایی در تولید برنج، واردات این محصول نارضایتی کشاورزان و تغییر کاربری از سوی آنها در پی داشته است. کاهش اعتماد کشاورزان به سیاست‌های حمایتی دولت و کاهش تولید داخلی، می‌تواند به بروز مشکلاتی در امنیت غذایی کشور منجر شود.
