اولین جرقه‌های توجه خاص کشورها و دولت‌های جهان به فناوری نانو سال ۱۹۸۹ زده شد. تا پیش از آن، فقط در برخی مراکز تحقیقاتی و دانشگاهی به‌صورت پراکنده، تحقیقاتی در زمینه فناوری نانو انجام می‌شد. با شناخته‌شدن تدریجی اهمیت و بزرگی این فناوری و نقشی که در آینده فنی و اقتصادی دنیا دارد، کشورهای بزرگ و پیشرفته برای بهره‌گیری از فرصت‌های اقتصادی این فناوری برای بیشتر کردن فاصله خود با دنیا، وارد میدان مسابقه شدند. اقتصاد نانو، شاخه‌ای از اقتصاد است که به بررسی تأثیرات فناوری نانو بر اقتصاد، صنایع و جامعه می‌پردازد. نانوتکنولوژی دستکاری ماده در مقیاس نزدیک به اتم (۱ تا ۱۰۰ نانومتر) است که در آن پدیده‌ها کاربردهای جدید پیدا می‌کنند. این رشته علمی به دلیل تأثیرات عمیق آن بر صنایع مختلف، نظیر داروسازی، الکترونیک، کشاورزی و محیط‌زیست، توجه زیادی را به خود جلب کرده است. اقتصاد نانو به‌عنوان یک حوزه نوظهور و پر پتانسیل، فرصت‌های بی‌نظیری را برای رشد اقتصادی، بهبود کیفیت زندگی و حل چالش‌های کشورها فراهم می‌کند. ازآنجایی‌که فناوری نانو نقش مهمی در تقویت اقتصاد مقاومتی دارد؛ ایران در زمینه نانوتکنولوژی و فناوری مولکولی توانسته است گام‌های بلندی بردارد و برکنار جلوگیری از خروج ارز از کشور، ارزآوری هم داشته باشد. باتوجه‌به پیشرفت‌های سریع در این زمینه، درک اصول و کاربردهای اقتصاد نانو برای سیاست‌گذاران، سرمایه‌گذاران و دانشمندان بسیار حائز اهمیت است. ازاین‌رو در این یادداشت، به تحلیل وضعیت اقتصاد نانو در ایران و کاربردهای آن در زمینه‌های مختلف می‌پردازیم.
فناوری نانو و اهمیت آن
فناوری نانو یکی از مهم‌ترین فناوری‌های قرن ۲۱ محسوب می‌شود که انقلابی در تمامی جوانب زندگی بشر ایجاد کرده است؛ به‌طوری‌که جامعه جهانی در پی گسترش این فناوری در ابعاد مختلف است. دنیای نانو، دنیای اتم‌ها و مولکول‌هاست و فناوری نانو، به‌عنوان توانمندی تولید مواد، ابزار و سیستم‌های جدید در سطح مولکولی و اتمی تعریف شده است. این فناوری به دنبال این است که با استفاده از خواص جدیدی که در مقیاس نانو ظاهر می‌شوند، محصولات جدیدی بسازد. تکنولوژی نانو موج چهارم انقلاب صنعتی و پدیده‌ای عظیم است که به‌تمامی گرایش‌های علمی راه‌یافته و از فناوری‌های نوینی است که با سرعت هرچه‌تمام‌تر درحال‌توسعه است. فناوری نانو به مطالعه و دستکاری مواد در مقیاس نانومتر، یعنی یک میلیاردم متر، می‌پردازد. در این مقیاس، خواص فیزیکی و شیمیایی مواد به طور قابل‌توجهی تغییر می‌کنند که این تغییرات می‌توانند در ایجاد نوآوری‌های چشمگیر در صنایع مختلف مؤثر باشند. یکی از مهم‌ترین کاربردهای فناوری نانو در حوزه پزشکی است؛ به‌خصوص در درمان‌های هدفمند دارویی و تشخیص بیماری‌ها. دارورسانی با استفاده از نانوذرات می‌تواند دقت و اثربخشی درمان را افزایش دهد و عوارض جانبی آن را کاهش دهد. همچنین، این فناوری در توسعه تجهیزات پزشکی و ایمپلنت‌های پیشرفته نقشی کلیدی ایفا می‌کند. در صنعت انرژی، فناوری نانو به توسعه سلول‌های خورشیدی کارآمدتر و باتری‌های با ظرفیت بالاتر منجر شده است. این بهینه‌سازی‌ها می‌توانند نقش مهمی در افزایش بهره‌وری انرژی‌های تجدیدپذیر و کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی داشته باشند. کشاورزی نیز از مزایای این فناوری بی‌بهره نمانده است؛ استفاده از نانو کودها و نانوفیلتراسیون می‌تواند بهبود بهره‌وری و کیفیت محصولات کشاورزی را به همراه داشته باشد و مصرف آب و منابع طبیعی را کاهش دهد. از مهم‌ترین مزایای فناوری نانو می‌توان به استحکام، قیمت پایین، دقت و کارایی بالا اشاره کرد. باوجود پتانسیل بالا، اجرای فناوری نانو با چالش‌هایی همچون نیاز به سرمایه‌گذاری مناسب و توسعه زیرساخت‌های علمی و حرفه‌ای مواجه است. بااین‌حال، تأثیرات مثبت این فناوری بر بهبود کیفیت زندگی و حفظ محیط‌زیست، اهمیت آن را دوچندان می‌کند و می‌تواند زمینه‌ساز تحولات گسترده‌ای در آینده نزدیک باشد.
سهم ایران از کیک اقتصادی نانو
نانو به‌عنوان یک فناوری نوین در شرایطی در ایران رشد کرد که در ابتدا تنها کمتر از ۱۰ استاد دانشگاه با آن آشنایی داشتند، اما در حال حاضر، جمهوری اسلامی ایران باتکیه‌بر توان و اراده متخصصان داخلی در جایگاه ششم دنیا و جایگاه اول خاورمیانه به لحاظ تولید علم نانو قرار دارد و درآمد سالانه حاصل از آن ۶۱۸/۸۹۰ میلیارد ریال است که ۹.۲ درصد معادل ۱۴۵ میلیون دلار از صادرات محصولات آن به ۴۹ کشور دنیا برای ایران ارزآوری دارد. عمده مقاصد صادراتی کشور را در چهار سال اخیر عراق با ۳۳.۵، سوریه با ۲۰ و هند و چین به ترتیب با ۱۴.۹ و ۱۰.۴ میلیون دلار تشکیل داده‌اند. علی‌رغم شرایط سخت اقتصادی کشور، حوزه فناوری نانو با رشد میانگین سالانه بیش از 150درصدی مواجه بوده به‌طوری‌که حجم فروش محصولات نانوی تولید شده توسط شرکت‌های ایرانی از ۴۴/۴۸۷ میلیارد ریال در سال ۱۳۹۸ به ۶۱۸/۸۹۰ میلیارد ریال در سال ۱۴۰۲ رسیده است. از جمله کاربردهای فناوری نانو در کشور می‌توان به تولید و معرفی انواع و اقسام محصولات از جمله: محصولات خانگی نانو، خودرو نانو، منسوجات نانو، محصولات آرایشی و بهداشتی، محصولات کشاورزی، محصولات ساختمانی و دارویی از سوی شرکت‌های نانویی فعال اشاره کرد؛ بنابراین در بخش اقتصاد و ثروت‌آفرینی، آمار نشان می‌دهد که ایران در سال‌های اخیر در شمار کشورهای فعال و پویای بازار نانو به‌حساب می‌آید. طبق آمار در سال ۲۰۲۳ میلادی، ۱۱ هزار و ۱۷۹ مقاله مرتبط با فناوری نانو توسط محققان ایرانی در WoS نمایه شده است که معادل ۴.۶ درصد از کل مقالات نانو منتشر شده در سال ۲۰۲۳ است. ایران با این سهم از انتشارات نانو، در رتبه پنجم جهان قرار گرفت. این جایگاه در حالی به‌دست‌آمده که ایران در سال ۲۰۰۰ میلادی، با انتشار ۸ مقاله نانو در رده «پنجاه و هشتم» جهان و «ششــم» منطقه خاورمیانه قرار داشت. ایران در سال‌های بعد به طور مستمر یک‌روند صعودی را در انتشار علوم نانوفناوری گذراند، به‌طوری‌که متوسط درصد رشد سالانه مقالات نانوی ایران در این ۲۳ ســال ۴۴.۹۴ درصد بوده است. تعداد مقالات نانوی ایران در ســال ۲۰۲۳ به ۱۸.۹ درصد از کل مقالات علمی منتشر شده ایران در WoS را شامل می‌شود، درحالی‌که ســهم مقالات نانو از کل مقالات جهان در ســال ۲۰۲۳ میلادی ۸.۹ درصد بوده است.
برگزاری نمایشگاه فن آوری نانو در ایران یکی از قدم‌های اصلی توسعه این تکنولوژی در کشور است و اهداف خاصی از جمله افزایش ظرفیت و توانمندی‌های صنعتی و تحقیقاتی، جذب سرمایه‌گذار، اشتغال‌زایی بیشتر و… را دنبال می‌کند. لازم به ذکر است سیزدهمین نمایشگاه فناوری نانو (Iran nano 2024) در ۱۳ آبان‌ماه ماه سال ۱۴۰۳ برگزار خواهد شد. این رویداد معتبر را می‌توان یکی از مهم‌ترین رویدادهای سالیانه در حوزه نانو برای پیشرفت این صنعت به شمار آورد. برگزاری چنین رویدادهایی می‌تواند به تبادل ایده‌ها و افزایش سهم این فناوری در اقتصاد کشور باشد.
فناوری نانو می‌تواند نقش کلیدی در رشد اقتصادی و حفظ محیط‌زیست در آینده ایفا کند. ایران با سرمایه‌گذاری جدی در فناوری نانو، گام‌های بلندی در جهت توسعه این فناوری برداشته است. این دستاوردها نه‌تنها جایگاه علمی کشور را ارتقا داده، بلکه پتانسیل بالایی برای ایجاد ارزش‌افزوده و رفع چالش‌های مختلف از جمله انرژی و محیط‌زیست و توسعه اقتصاد پایدار فراهم کرده است. با ادامه این روند و حمایت بیشتر از نخبگان و شرکت‌های دانش‌بنیان، می‌توان انتظار داشت که ایران به یکی از قطب‌های مهم تولید و صادرات فناوری نانو در جهان تبدیل شود. وسعت استفاده و بهره‌گیری از فناوری نانو در صنایع مختلف اجتناب‌ناپذیر است و به همین دلیل کسب‌وکارهای کوچک و بزرگ زیادی هستند که از پتانسیل نانوفناوری برای حل مشکلات و توسعه محصولات در همه صنایع به‌خوبی استفاده می‌کنند. پروژه‌های مختلف تحقیقاتی در این حوزه نیز به بار نشسته است و نتایج بسیار مطلوبی را برای مشتریان خود به همراه دارند؛ اما در حال حاضر شناخته شده نیستند و نیاز به ورود به بازار و تجاری‌سازی و همچنین جذب سرمایه‌گذار دارند که همکاری بیشتر مسئولین را در این حوزه می‌طلبد.
