تعاونی‌ها به عنوان یکی از مهم‌ترین ساختارهای اقتصادی و اجتماعی، نقش چشمگیری در بهبود وضعیت اقتصادی جوامع دارند. این نهادها براساس اصول همکاری و همیاری میان اعضا شکل می‌گیرند و هدف اصلی آن‌ها ارتقا منافع مشترک اعضا از طریق فعالیت‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است. تعاونی‌ها بافراهم کردن فرصتی برای اعضای خود به منظور مشارکت فعال در فرایندهای اقتصادی، به تقویت اقتصاد محلی و منطقهای کمک می‌کنند. آن‌ها می‌توانند در زمینه‌های مختلفی مانند کشاورزی، صنعت، خدمات و تجارت فعالیت کنند و به ایجاد فرصت‌های شغلی، افزایش تولید و توزیع عادلانه درآمد کمک کنند. یکی از ویژگی‌های کلیدی تعاونی‌ها، اجماعی بودن ساختار مشارکت و فعالیت آن‌ها است. اعضا در تصمیم‌گیری‌ها مشارکت فعال دارند و سودها به‌طور عادلانه بین اعضا توزیع می‌شود. این ویژگی‌ها باعث می‌شود که تعاونی‌ها به تقویت عدالت اجتماعی و اقتصادی کمک کنند. علاوه‌براین، تعاونی‌ها می‌توانند به کاهش فقر و نابرابری اقتصادی کمک کنند. درنهایت، تعاونی‌ها باتقویت روحیه همکاری و همیاری، به توسعه پایدار و ارتقای کیفیت زندگی در جوامع محلی کمک می‌کنند و در نتیجه بهبود وضعیت اقتصادی را به همراه خواهندداشت. در این جستار تلاش بر این است تا به این سوال پاسخ داده شود: تعاونی‌ها چه نقشی در بهبود وضعیت اقتصادی دارند؟!
جایگاه بخش تعاونی در ایجاد اشتغال
سال 1403 از سوی مقام معظم رهبری با عنوان سال جهش تولید با مشارکت مردمی مطرح شده است. یکی از اشکال مشارکت مردم در حوزه اقتصاد، نقش‌آفرینی در عرصه تعاونی‌ها است. تعاونی‌ها در اقتصاد نقش‌های مهمی ایفا می‌کنند. خروجی این نقش‌پذیری نیز بهبود اشتغال، کارآفرینی و رشد در تولید اقتصادی است. از همین رو، می‌توان به مشارکت‌پذیری تعاونی‌ها اشاره داشت.
یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های کشورهای درحال توسعه، بیکاری‌های آشکار و پنهان بالای موجود در آن‌ها است. از مهم‌ترین دلیل‌های این امر، رشد هندسی جمعیت و عدم هماهنگی بخش مولد و اشتغال‌زا با نیازهای جامعه در پرورش نیروی ماهر است. انواع تعاونی‌ها (از تولیدی تا خدماتی) در این شرایط می‌توانند به اقتصاد کشورهای درحال توسعه کمک بزرگی کنند. شرکت‌های تعاونی از لحاظ نوع فعالیت به شرکت‌های تعاونی تولیدی و توزیعی تقسم می‌شوند. همچنین، این شرکت‌ها از نظر نوع عضویت به شرکت تعاونی عام و خاص قابل تقسیم هستند. تعاونی‌ها با افزایش اشتغال، تولید و رشد اقتصادی را با کمک تسهیلات و جمع‌آوری سرمایه شتاب داده است. به منظور نیل به این هدف در بین اقشار مختلف جامعه و تقویت روحیه تعاون راه‌های متفاوتی وجود دارد. در این باره می‌توان به جذب سرمایه‌های راکد و سرگردان برای استفاده از طرح‌های عمرانی و اقتصادی و نیز پرداخت وام و تسهیلات با وصول آسان و با امتیازات ویژه به صاحبان مشاغل تولیدی، توزیع و خدماتی که باعث ایجاد اشتغال در جامعه و بالارفتن سطح تولید داخلی و افزایش درامد ملی می‌شود، به عنوان گزیده راه‌های این حوزه اشاره داشت.
نقش تعاونی‌ها در سرمایه‌گذاری
میزان سرمایه‌گذاری در کشورهای درحال توسعه و به خصوص ایران بسیار کم است. از این رو، سرمایه‌گذاری هم اگر صورت گیرد، اغلب صرف فعالیت‌های غیراقتصادی می‌شود. شرکت‌های تعاونی با ایجاد زمینه‌ای مناسب به کشورها در راستای دستیابی به صرف درامدها و سرمایه‌گذاری‌های افراد در جهت ذخیره درآمدهای مازاد بر مصرف تشویق و ترغیب می‌نماید. شرکت‌های تعاونی با استفاده از وجوه اندک جهت پس انداز در یک صندوق، باانجام عملیات بانکی و دریافت اعتبار و تسهیلات از بانک‌ها به تولید و رشد اقتصادی کمک می‌کنند.
تامین مالی؛ مهم‌ترین چالش تعاونی‌ها
بنا به پژوهش‌های صورت گرفته، یکی از مهم‌ترین مشکلات تولیدکنندگان، تامین مالی است. از این رو، نهادهای مالی ایجاد شده است تا جمع‌آوری منابع خرد از مردم و استفاده از آن‌ها در راستای فعالیت‌های تولیدی را اجرایی کند. در همین جهت، صندوق‌های اعتباری تعاونی تولیدکنندگان نقش موثری در هدایت تولیدکنندگان و مردم در راستای حرکت به سمت فعالیت‌های تولیدی دارد. برای مثال، تامین انرژی بنگاه‌های تولیدی به یکی از مهم‌ترین نگرانی‌های بخش تولید در کشور تبدیل شد. در همین راستا، تلاش‌هایی جهت سرمایه‌گذاری آحاد مردم در قالب تعاونی برای ایجاد نیروگاه‌های کوچک و متوسط صورت گرفت.
بررسی آمارهای عملکرد تعاونی‌ها
براساس آمار منتشر شده از ابتدای سال 1401 تا 1402، میزان صادرات بخش تعاون از مرز 1 میلیارد و 700 میلیون دلار گذشته است. این میزان، رشد 29 درصدی شرکت‌های تعاونی را نشان می‌دهد. بر اساس اعلام سامانه گمرک، میزان صادرات غیرنفتی تعاونی‌ها در سال 1401، رشدی بالغ بر 20 درصد نسبت به سال 1400 داشته است. در دولت سیزدهم شهید رئیسی، تقریبا معادل 6600 تعاونی تشکیل شده است که از این میزان 104 هزار تعاونی در کشور فعال هستند. از همین رو، توانسته‌اند با سرمایه‌گذاری 331 میلیارد تومانی برای بیشتر از 2 میلیون نفر فرصت شغلی ایجاد کرده است. بررسی آمارها حکایت از آن دارد که از مجموع 104 هزارتعاونی فعال، 55 درصد آن‌ها در بخش تولید مانند صنعت ئو کشاورزی و 45 درصد دیگر آن در بخش توزیع و خدمات است. البته آمار قابل تفکیک‌تری نیز در دسترس است که در سهم بخش مسکن 10 درصد، سهم بخش کشاورزی 24 درصد، سهم بخش صنعت 18 درصد و سهم بخش خدمات 25.5 درصد است. در سال 1402، حجم صادراتی تعاونی‌ها رشدی 15درصدی نسبت به سال 1401 داشته است. به‌طوری که صادرات بخش تعاون رشدی بالغ بر24 درصدی را نسبت به سال قبل تجربه کرده است. درحالی که صادرات بخش تعاون از 3 میلیارد و 118 میلیون دلار در دولت دوازدهم به 3 میلیارد و 874 میلیون دلار در دولت سیزدهم رسیده است که نشان از توجه دولت سیزدهم به شرکت‌های تعاونی‌ها است.
باورها از تعاونی در ایران
باتوجه به اینکه انواعی از سرمایه‌گذاری‌ها اعم از خصوصی، اشتراکی یا تعاونی و دولتی در ایران وجود دارد که در راستای رشد اقتصادی انجام می‌شود. یکی از راهبرد اساسی در این زمینه، باور عدم انجام فعالیت‌های فردی و اجتماعی(در حوزه تعاون) در کشور است؛ اما موضوعی که بسیار در این مساله حائز اهمیت است، تعاون و ایجاد شرکت‌های تعاونی موجب رشد اقتصادی می‌شود. این درحالی است که این باورها باعث شده است تا مردم برای سرمایه‌گذاری به سمت تعاونی‌ها میل پیدا نکنند و در جاهای دیگری سرمایه‌گذاری داشته باشند. این امر موجب می‌شود تعاونی‌ها از دور و چرخه اقتصادی کشور خارج شوند. یکی از این تاثیرات نبود اعتقاد به فعالیت در این حوزه، بی‌تمایلی سرمایه‌گذار به مشارکت جدی در این زمینه است. این موضوع حداقل به دو عامل فردگرایی در فرهنگ و ناآشنایی با مزایای تعاونی برمی‌گردد. در نهایت، تغییر در باورها و افزایش آگاهی درباره مزایای فعالیت‌های تعاونی و نقش آن‌ها در توسعه اقتصادی، می‌تواند به جذب بیشتر سرمایه گذاران و ارتقای وضعیت شرکت‌های تعاونی در ایران کمک کند.
شرکت‌های تعاونی در ایران با چالش‌ها و فرصت‌های متعددی روبرو هستند که برنقش آن‌ها در بهبود وضعیت اقتصادی تاثیر می‌گذارد. تعاونی‌ها نقاط قوت و ضعف زیادی دارند. اما پیشنهاداتی نیز در این زمینه درجهت بهبود وضعیت اقتصادی وجود دارد که می‌توان به افزایش آگاهی و آموزش(آموزش و ترویج فرهنگ تعاون)، حمایت‌های دولتی و قانونی(بهبود قوانین و تسهیلات) و تشویق به مشارکت عمومی(تشویق به سرمایه‌گذاری) اشاره نمود. درنهایت برای بهره‌برداری کامل از پتانسیل تعاونی‌ها در ایران، تغییر باورها، بهبود حمایت‌های قانونی و افزایش آگاهی اقتصادی از محل مزایای این امر ضروری است. این اقدامات می‌توانند به تقویت نقش تعاونی‌ها در بهبود وضعیت اقتصادی کشور کمک کنند.
