در جهانی که رشد اقتصادی به شدت به تعاملات بین‌المللی وابسته است، کشورهای مختلف در تلاش هستند تا با تدوین و اجرای سیاست‌های اقتصادی کارآمد، جایگاه خود را در نظام اقتصادی جهانی تقویت کنند. در این راستا، دیپلماسی اقتصادی به‌عنوان ابزاری کلیدی می‌تواند بسترهای لازم برای توسعه اقتصادی، بهبود وضعیت تولید و افزایش سهم در تجارت جهانی را فراهم کند. دیپلماسی اقتصادی نه تنها به ایجاد فرصت‌های جدید برای صادرات و جذب سرمایه‌گذاری کمک می‌کند، بلکه می‌تواند نقش مهمی در انتقال فناوری‌های پیشرفته و کاهش وابستگی به منابع محدود داخلی ایفا کند.
اهمیت دیپلماسی اقتصادی در رشد تولید
رشد تولید یکی از عوامل اصلی در توسعه اقتصادی هر کشور است. با وجود اینکه تدوین سیاست‌های صنعتی، تجاری و مالی مناسب نقش مهمی در این راستا دارد، اما یکی از مهم‌ترین عواملی که می‌تواند این سیاست‌ها را به موفقیت برساند، تعاملات بین‌المللی و دیپلماسی اقتصادی است. دیپلماسی اقتصادی از طریق ایجاد پیوندهای اقتصادی با کشورهای مختلف، بازارهای جدیدی برای صادرات ایجاد می‌کند و فرصت‌های بیشتری برای تولیدکنندگان داخلی به وجود می‌آورد.
علاوه بر این، دیپلماسی اقتصادی می‌تواند شرایط را برای جذب سرمایه‌گذاری‌های خارجی و انتقال فناوری‌های نوین فراهم کند. بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته توانسته‌اند با استفاده از دیپلماسی اقتصادی، دسترسی به منابع جدید و بازارهای بیشتر را به دست آورند و در نتیجه رشد تولید داخلی خود را افزایش دهند. ایران نیز با توجه به موقعیت ژئوپلیتیکی و منابع طبیعی فراوان می‌تواند از این ابزار استفاده کند تا تولیدات خود را در سطح بین‌المللی رقابت‌پذیرتر کند و اقتصاد کشور را از وابستگی به درآمدهای نفتی خارج سازد.
جایگاه ایران در تجارت جهانی و اهمیت دیپلماسی اقتصادی
ایران به‌عنوان یکی از کشورهای دارای منابع غنی طبیعی، به‌ویژه نفت و گاز، می‌تواند نقش مهمی در تجارت جهانی ایفا کند. اما آمارها نشان می‌دهند که سهم ایران از تجارت جهانی به‌طور نسبی پایین است. طبق داده‌های سال 1400، سهم ایران از صادرات جهانی تنها حدود 0.3 درصد بوده است، در حالی که کشورهای منطقه مانند ترکیه با سهم یک درصدی و امارات با 1.9 درصد سهم بیشتری از بازار جهانی دارند. این آمار نشان‌دهنده ضعف رقابت‌پذیری ایران در بازارهای جهانی است که نیاز به توجه بیشتر به دیپلماسی اقتصادی و گسترش روابط تجاری دارد.
ایران در طول سال‌های اخیر به دلایل مختلف از جمله تحریم‌های اقتصادی و وابستگی به صادرات نفتی نتوانسته است به خوبی در بازارهای جهانی رقابت کند. این موضوع نشان می‌دهد که نیاز به تنوع‌بخشی به صادرات و ورود به بازارهای جدید از اهمیت بالایی برخوردار است. دیپلماسی اقتصادی می‌تواند در این زمینه نقش مؤثری ایفا کند و به ایران کمک کند تا با تقویت روابط تجاری با کشورهای مختلف و افزایش تعاملات اقتصادی، سهم بیشتری از بازار جهانی را به خود اختصاص دهد.
چالش‌های تولید داخلی و نیاز به رقابت‌پذیری
یکی از چالش‌های اساسی در مسیر توسعه تولید در ایران، ضعف در رقابت‌پذیری محصولات صنعتی است. تولیدات داخلی ایران به دلیل اتکا به فناوری‌های قدیمی و سنتی، نمی‌توانند به‌طور کافی با محصولات تولیدی کشورهای پیشرفته رقابت کنند. براساس آخرین گزارش‌ها، در سال 2020 میلادی، 54.1 درصد از محصولات صنعتی ایران منبع‌محور بودند، یعنی عمدتاً از منابع طبیعی تولید می‌شدند و تنها 0.5 درصد از محصولات از فناوری پیشرفته برخوردار بودند. این آمار نشان می‌دهد که بخش تولید ایران به‌شدت نیازمند به‌روزرسانی و توسعه فناوری است تا بتواند جایگاه بهتری در بازارهای جهانی پیدا کند.
با توجه به این وضعیت، یکی از اهداف اصلی دیپلماسی اقتصادی باید تسهیل انتقال فناوری‌های پیشرفته به کشور باشد. کشورهای موفق در زمینه توسعه صنعتی توانسته‌اند از طریق تعاملات بین‌المللی، به فناوری‌های نوین دسترسی پیدا کنند و تولیدات خود را با استانداردهای جهانی همگام سازند. ایران نیز می‌تواند با استفاده از دیپلماسی اقتصادی، فناوری‌های پیشرفته را از کشورهای توسعه‌یافته جذب کرده و محصولات صنعتی خود را با سطح فناوری بالا تولید کند.
تأثیر تحریم‌ها بر اقتصاد ایران و نقش دیپلماسی اقتصادی
تحریم‌های بین‌المللی که در سال‌های اخیر بر اقتصاد ایران تحمیل شده‌اند، به‌طور چشمگیری بر تولید و تجارت کشور تأثیر گذاشته‌اند. این تحریم‌ها باعث محدودیت در دسترسی به بازارهای بین‌المللی، کاهش سرمایه‌گذاری خارجی و دشواری در تأمین مواد اولیه و فناوری‌های مورد نیاز برای تولید شده‌اند. در این شرایط، دیپلماسی اقتصادی می‌تواند به عنوان یک ابزار مؤثر برای کاهش تأثیرات تحریم‌ها و ایجاد راهکارهایی برای بهبود وضعیت اقتصادی کشور عمل کند.
یکی از راهکارهای اساسی در این زمینه، تقویت روابط تجاری با کشورهای نوظهور و منطقه‌ای است. ایران با استفاده از دیپلماسی اقتصادی می‌تواند همکاری‌های اقتصادی خود را با کشورهای همسایه و دیگر کشورهای نوظهور گسترش دهد و از این طریق منابع ارزی مورد نیاز خود را تأمین کند. برای مثال، همکاری با کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای می‌تواند به بهبود وضعیت اقتصادی ایران کمک کند. از سوی دیگر، تمرکز بر تقویت روابط اقتصادی با چین و روسیه، دو کشور بزرگ و تأثیرگذار در اقتصاد جهانی، می‌تواند فرصت‌های جدیدی برای ایران فراهم کند.
نیاز به تنوع‌بخشی به بازارهای صادراتی
یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های اقتصادی ایران، تمرکز بالای صادرات به چند کشور خاص است. آمارهای سال 1401 نشان می‌دهند که بیش از 75 درصد از صادرات غیرنفتی ایران به پنج کشور محدود بوده است. این تمرکز بالا می‌تواند خطرات زیادی را به‌دنبال داشته باشد؛ چراکه هرگونه تغییرات سیاسی یا اقتصادی در این کشورها می‌تواند به‌طور مستقیم بر صادرات ایران تأثیر بگذارد. برای مثال، اگر یکی از این کشورها به دلایل اقتصادی یا سیاسی تصمیم به کاهش واردات از ایران بگیرد، این موضوع می‌تواند به‌طور چشمگیری درآمدهای صادراتی ایران را کاهش دهد.
در این راستا، دیپلماسی اقتصادی می‌تواند به تنوع‌بخشی به مقاصد صادراتی کمک کند. از طریق توسعه روابط تجاری با کشورهای جدید و ورود به بازارهای نوظهور، ایران می‌تواند وابستگی خود به تعداد محدودی از شرکای تجاری را کاهش دهد و صادرات غیرنفتی خود را افزایش دهد. این رویکرد به ایران کمک می‌کند تا در مواجهه با نوسانات اقتصادی و سیاسی در کشورهای اصلی هدف صادراتی، کمتر آسیب‌پذیر باشد و بتواند بازارهای جدیدی برای محصولات خود پیدا کند.
چین به‌عنوان دومین اقتصاد بزرگ جهان و یکی از اصلی‌ترین شرکای تجاری ایران، فرصتی بزرگ برای توسعه صادرات و تنوع‌بخشی به بازارهای خارجی کشور محسوب می‌شود. در سال‌های اخیر، حجم تجارت ایران و چین افزایش چشمگیری داشته است. بر اساس آمارهای گمرک ایران، در سال 1400، صادرات ایران به چین حدود 14.7 میلیارد دلار بوده است، که حدود 30 درصد از کل صادرات ایران را تشکیل می‌دهد. از طرفی، واردات از چین به ایران نیز به حدود 12.7 میلیارد دلار رسیده است که نشان‌دهنده روابط تجاری نزدیک و مستمر میان دو کشور است.
قرارداد 25 ساله همکاری جامع ایران و چین که در سال 2021 امضا شد، از جمله اقداماتی است که می‌تواند بسترهای لازم برای توسعه این روابط را فراهم کند. این قرارداد شامل زمینه‌های مختلفی از جمله انرژی، زیرساخت، فناوری و حمل‌ونقل است که می‌تواند به بهبود وضعیت تولید و صادرات ایران کمک کند. همچنین، این توافق می‌تواند زمینه‌ساز انتقال فناوری‌های پیشرفته از چین به ایران باشد و با جذب سرمایه‌گذاری‌های چینی، فرصت‌های جدیدی برای رشد صنایع داخلی فراهم کند.
علاوه بر این، دیپلماسی اقتصادی می‌تواند به ایران کمک کند تا با ورود به بازارهای دیگر آسیایی و استفاده از فرصت‌های موجود در کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای، وابستگی خود را به تعداد محدودی از بازارهای صادراتی کاهش دهد. با توجه به اینکه چین یکی از اعضای اصلی این سازمان است، همکاری با این کشور می‌تواند پل ارتباطی برای توسعه تجارت با سایر اعضای این سازمان نیز باشد.
