زهرا مهران فرد و فاطمه مهران فرد – پژوهشگران حوزه اقتصاد | تعاونی ها به عنوان یکی از ارکان مهم نظام های اقتصادی مدرن، به دلیل ویژگی های منحصر به فرد از جمله مالکیت جمعی، مدیریت دموکراتیک و توزیع عادلانه منافع، نقش مؤثری در توسعه پایدار اقتصادی و اجتماعی کشورها دارند. با توجه به تحولات اقتصادی، اجتماعی و فناوری که به سرعت در حال رخ دادن است، بررسی نقش تعاونی ها و جایگاه آن ها در نظام اقتصادی کشورها از اهمیت ویژه ای برخوردار شده است؛ لذا تعاونی ها باید برای حفظ بقای خود، با این تحولات سازگار شوند. تغییرات فناورانه مانند هوش مصنوعی، بلاک چین و اینترنت اشیا، فرصت ها و چالش های جدیدی را برای تعاونی ها به همراه دارد.از یک سو، این فناوری ها می توانند با کاهش هزینه ها و افزایش شفافیت در مدیریت، به بهبود کارایی تعاونی ها کمک کنند. از سوی دیگر ، عدم توانایی تعاونی ها در بهره گیری از این فناوری ها می تواند موجب کاهش رقابت پذیری آن ها در مقایسه با سایر نهادهای اقتصادی شود. یکی از اصلی ترین دلایلی که ضرورت توجه به تعاونی ها را توجیه می کند، تغییرات سریع در بازار کار و ساختارهای اشتغال است. تعاونی ها به عنوان نهادهایی که بر اساس همکاری و همبستگی اعضا شکل می گیرند، باید قادر باشند نقش مؤثری در ایجاد اشتغال پایدار ایفا کنند. در شرایطی که اقتصاد ایران با مشکلات ناشی از نوسانات اقتصادی و… مواجه است، تعاونی ها می توانند نقشی حیاتی در ایجاد اشتغال، کاهش نابرابری ها و تقویت سرمایه اجتماعی ایفا کنند و به عنوان راهبردی کلیدی در مسیر پیشرفت اقتصادی،مقابله با چالش‌های ناشی از تمرکزگرایی اقتصادی و تحقق اقتصاد مردم محور عمل نمایند.
بر اساس گزارش پایش جهانی تعاون در سال 2023، بیش از 3 میلیون تعاونی در سراسر جهان وجود دارد که بیش از 1 میلیارد عضو دارند.مطابق گزارش مذکور گردش مالی 300 تعاونی، بیش از 2.5 تریلیون دلار و اشتغال بیش از 1.5 میلیون نفر را نشان می‌دهد. این آمار اهمیت اقتصادی تعاونی‌ها را در سطح جهانی برجسته می‌کند.
در مطالعات متعدد انجام شده این حوزه، به عوامل کلیدی اشاره شده است که می‌تواند بر آینده تعاونی‌ها در اقتصاد ایران تأثیر بگذارد. اهم این عوامل شامل موارد زیر هستند:
- نوسانات اقتصادی
- دسترسی به منابع مالی
- فناوری‌های نوین مانند اینترنت اشیا و هوش مصنوعی
- تقاضای بازار و ترجیحات مصرف‌کننده
- نگرش‌های فرهنگی نسبت به همکاری
- برنامه‌های آموزشی برای مدیریت تعاونی‌ها
- سیاست‌ها و حمایت‌های دولتی از تعاونی‌ها
- پویایی های بازار کار
- سطوح تعامل و مشارکت اجتماعی و محلی
- نوآوری‌ها در ساختارهای حکمرانی تعاونی
- رقابت با مدل‌های کسب و کار سنتی
- نگرانی‌های مربوط به مسائل زیست‌محیطی
- شرایط اقتصاد جهانی
- تغییرات در رفتار مصرف‌کننده به دلیل دیجیتالی‌شدن
- تأثیر شبکه های بین‌المللی تعاونی
- مشارکت فعالانه اعضای تعاونی
- عملکرد و تاب‌آوری تعاونی‌ها
این عوامل در تجزیه و تحلیل‌های مرتبط با آینده تعاونی‌ها و سیاست‌گذاری‌های مورد نیاز برای تقویت آنها بسیار حائز اهمیت هستند.
عواملی مانند نوسانات اقتصادی و عدم حمایت‌های دولتی از تعاونی‌ها می‌توانند تأثیرات قابل توجهی بر ناپایداری تعاونی‌ها در ایران داشته باشند. این تأثیرات به شرح زیر هستند:
- کاهش دسترسی به منابع مالی: نوسانات اقتصادی و عدم حمایت به کاهش سرمایه‌گذاری و دسترسی تعاونی‌ها به تأمین مالی منجر می‌شود. این امر می‌تواند توانایی آنها برای گسترش فعالیت‌ها و نوآوری را محدود کند و حتی به بروز بحران مالی در تعاونی‌ها منجر شود.
- کاهش تقاضای بازار: شرایط اقتصادی ناپایدار معمولاً به کاهش قدرت خرید مردم منجر می‌شود، که این خود می‌تواند بر تقاضا برای محصولات و خدمات ارائه شده توسط تعاونی‌ها تأثیر منفی بگذارد. پایین آمدن تقاضا می‌تواند منجر به کاهش درآمد و سودآوری تعاونی‌ها شود.
- رقابت با کسب و کارهای بزرگ‌تر: در شرایط اقتصادی دشوار، تعاونی‌ها ممکن است با چالش‌های بیشتری در برابر کسب و کارهایی که پشتیبانی مالی و منابع بیشتری دارند، مواجه شوند. این رقابت می‌تواند به کاهش سهم بازار تعاونی‌ها منجر شود.
- نوآوری محدود: در رأس چالش‌های اقتصادی، تعاونی‌ها ممکن است فرصت‌های لازم برای پذیرش و پیاده‌سازی فناوری‌های نوین مانند هوش مصنوعی،اینترنت اشیا و بلاک چین را از دست بدهند. ناتوانی در نوآوری می‌تواند به پیشی گرفتن رقبای آنها منجر شود.
در نتیجه، این عوامل می‌توانند اثرات جمعی منفی بر روی دوام و پایداری تعاونی‌ها در اقتصاد ایران داشته باشند و لذا نیاز به توجه و برنامه‌ریزی مناسب از سوی سیاست‌گذاران و مدیران تعاونی‌ها ضرورت می یابد.
مطالعات متعدد خارجی چندین توصیه برای حمایت از تعاونی‌ها در اقتصاد کشورهای توسعه یافته ارائه می‌دهند که می تواند در اقتصاد ایران نیز به‌عنوان یک نقشه راه برای سیاست‌گذاران در بهبود وضعیت تعاونی‌ها مورد استفاده قرار گیرد. این توصیه‌ها به عبارتند از:
- تقویت حمایت‌های دولتی: پیشنهاد می‌شود که دولت برنامه‌های حمایتی مداوم و قابل توسعه‌ای را برای تقویت تعاونی‌ها طراحی کند. این برنامه‌ها باید به تأمین زیرساخت‌های لازم و فراهم آوردن منابع مالی برای ترویج تعاونی‌ها و تقویت مبانی حقوقی و قانونی آنها معطوف باشد.
- توسعه فناوری‌های نوین: برای تقویت توانایی رقابتی تعاونی‌ها، استفاده و پیاده‌سازی فناوری‌های روز پیشنهاد شده است. این امر می‌تواند شامل همکاری با شرکت‌های فناوری و تقویت شبکه‌های بین‌المللی تعاونی‌ها برای انتقال تجربیات و دانش باشد تا مهارت‌های اعضای تعاونی‌ها ارتقاء یابد.
- آموزش و توسعه منابع انسانی: ارائه آموزش‌های تخصصی و مشاوره‌های فنی به اعضای تعاونی‌ها به‌منظور بهبود مهارت‌های مدیریتی و بازاریابی و تقویت جنبه‌های دموکراتیک در مدیریت تعاونی‌ها از دیگر توصیه‌های مطرح شده است. ترویج فرهنگ تعاونی و آموزش همگانی در مورد نقش و اهمیت تعاونی‌ها نیز از مباحث مطروحه است.
- ایجاد مراکز نوآوری: تأسیس مراکز تحقیق، توسعه و نوآوری به‌ویژه در حوزه‌های کشاورزی و صنایع خدماتی به منظور ارتقاء جایگاه تعاونی‌ها و افزایش تولیدات و خدمات آنها پیشنهاد شده است.
- سیاست‌های مالی مناسب: پیشنهاد می‌شود که دولت برای ایجاد زیرساخت‌های مالی به‌منظور حمایت از تعاونی‌ها، به تخصیص بودجه برای پروژه‌های تحقیق و توسعه در فعالیت‌های اقتصادی تعاونی‌ها توجه کند که این امر منجر به توزیع عادلانه ثروت می گردد.
- توجه به عدالت اجتماعی: تأکید بر اینکه باید تعاونی‌ها به‌طور خاص به عدالت اجتماعی و توانمندسازی اقتصادی توجه نمایند تا بتوانند در برابر چالش‌های اقتصادی و اجتماعی موجود دوام و تاب آوری بیشتری داشته باشند.
- پاسخگویی به نیازهای محلی: با تغییرات اجتماعی و اقتصادی، تعاونی‌ها می‌توانند به سرعت به نیازهای جدید جوامع پاسخ دهند. این توانایی به آنها کمک می‌کند تا از فرصت‌های بازار بهره‌برداری کرده و رفاه اجتماعی را افزایش دهند.
مروری بر تعدادی از الگوهای موفق تعاونی ها
برخی از الگوهای موفق تعاونی‌ها در کشورهای مختلف شامل موارد زیر هستند:
کشورهای اسکاندیناوی:در این کشورها، تعاونی‌ها به‌عنوان محرک‌های اصلی توسعه پایدار شناخته می‌شوند. آنها با تمرکز بر همکاری اجتماعی و اقتصادی، محیط‌های کاری مناسبی برای اعضا فراهم کرده و به بهبود معیشت جوامع محلی کمک کرده‌اند . در کشورهای مذکور، به‌ویژه فنلاند و سوئد، تعاونی‌ها نقش مهمی در زمینه‌های مختلف از جمله کشاورزی و بانکداری دارند. تعاونی‌های کشاورزی در این کشورها به عنوان پلتفرم های تولید، بازاریابی و توزیع محصولات عمل میکنند. برای نمونه، تعاونی “S-Group” در فنلاند یکی از بزرگترین شبکه‌های خرده‌فروشی است که خدمات خود را به صورت تعاونی ارائه می‌دهد. در زمینه بانکداری نیز تعاونی‌های مالی مانند “SKANDIA” در سوئد، که به اعضای خود فرصت‌های اعتباری و مدیریت سرمایه ارائه می‌دهند، نقش مهمی در اقتصاد ایفا میکنند. از جمله مهمترین ویژگی های تعاونی های آنها عبارتند از تمرکز بر توسعه پایدار و اجتماعی، حمایت دولتی مستقیم و غیرمستقیم از تعاونی‌ها و اعتماد عمومی زیاد به تعاونی‌ها.
ایالات متحده آمریکا: در آمریکا، تعاونی‌ها در بخش‌های مختلفی از جمله برق، محصولات کشاورزی و خدمات مالی فعال هستند. به این صورت که تعاونی‌های برق در مناطق روستایی آمریکا نقش مهمی در ارائه خدمات برق با قیمت مناسب دارند.تعاونی‌های کشاورزی نیز نقش مهمی در بازار محلی و تامین مواد غذایی ایفا میکنند. این تعاونی‌ها با ایجاد شبکه‌های توزیع و خرید مشترک، به کشاورزان کمک میکنند تا محصولات خود را به‌طور مؤثر به مشتریان عرضه کنند.تعاونی‌های مذکور مانند “Land O’Lakes” به تولیدکنندگان محصولات لبنی فرصت بازاریابی و توزیع محصولات خود را می‌دهند.سه ویژگی اصلی تعاونی های آنها را می توان تمرکز بر نیازهای محلی، حمایت دولتی در آغاز فعالیت‌ها و استفاده از فناوری های پیشرفته به شمار آورد.
آلمان: با مدل بانک های تعاونی یکی از پیشگامان استفاده از تعاونی‌ها در بخش مالی است.شبکه بانک‌های تعاونی آلمان (“Volksbanken Raiffeisenbanken”) شامل بیش از 1,000 بانک محلی است که خدمات مالی را به کوچک‌ترین شهرها و روستاها ارائه می‌دهند. این بانک‌ها برای اعضای خود فرصت‌های اعتباری مناسب و شفاف فراهم میکنند.تعاونی های کشاورزی در آلمان نیز نقش مهمی در تأمین مواد خام و بازاریابی محصولات دارند.اهم ویژگی های تعاونی ها در این کشور،توجه به امنیت مالی اعضاء، ساختار تصمیم‌گیری دموکراتیک و حضور پر رنگ در بازارهای محلی.
ایتالیا: بولونیا در ایتالیا به‌عنوان یک مرکز مهم برای تعاونی‌ها شناخته می‌شود. این شهر دارای بیش از 8,000 تعاونی است که در بخش‌های مختلف مانند صنعت و خدمات و خدمات اجتماعی فعال هستند.تعاونی‌های صنعتی و خدماتی در بولونیا نقش مهمی در ایجاد شغل و توسعه اقتصادی دارند و به کارگران فرصت مالکیت مشترک شرکت‌ها را می‌دهند.تعاونی‌های خدماتی در ایتالیا نیز به دبیرستان‌ها، مراکز بهداشتی و مراقبت از بیماران مبتلا به بیماری‌های مزمن خدمات می‌رسانند.تأکید بر مردم محوری اقتصاد،نقش فعال دولت در حمایت از تعاونی‌ها و تنوع در فعالیت‌ها از جمله مهمترین مشخصات تعاونی ها در این کشور است.
ژاپن :یکی از کشورهایی که تعاونی‌ها نقش وسیعی در اقتصاد آن دارد، ژاپن است. “JA Zenchu”بزرگترین شبکه تعاونی کشاورزی در ژاپن است. تعاونی‌های مذکور در ژاپن به کشاورزان ابزار،تجهیزات و خدمات مالی ارائه می‌دهند و به آنها کمک میکنند تا محصولات خود را به صورت مؤثر بازاریابی کنند.تعاونی‌های خدماتی در ژاپن نیز به اعضای خود در زمینه‌هایی مانند مراقبت از کودکان و بیماران خدمات می‌رسانند.سه ویژگی اصلی تعاونی های این کشور عبارتند از تمرکز بر امنیت اجتماعی،ساختار مدیریتی منسجم و حمایت دولتی و قانونی.
به‌طور کلی، کشورهای مختلف از تعاونی ها به عنوان ابزاری برای پاسخ به چالش‌های اقتصادی و اجتماعی استفاده می کنند و به موفقیت‌های زیادی در این زمینه دست یافته‌اند.
ویژگی‌های مشترک تعاونی‌های موفق در کشورهای پیشرفته به استناد نتایج مطالعات متعدد بین المللی:
مشارکت: اعضای تعاونی نقش تعیین‌کننده‌ای در تصمیم‌گیری‌ها دارند.
هدف اجتماعی: تعاونی‌ها به دنبال بهبود شرایط اجتماعی و اقتصادی اعضای خود هستند.
حمایت دولتی: دولت‌ها در کشورهای پیشرفته معمولاً با قوانین و تسهیلات مالی از تعاونی‌ها حمایت میکنند.
تنوع در فعالیت‌ها: تعاونی‌ها در بخش‌های مختلفی از جمله کشاورزی، بانکداری، خدمات اجتماعی و صنعت فعال هستند.
استفاده از فناوری: تعاونی‌ها به‌طور گسترده از فناوری پیشرفته برای بهبود عملکرد خود استفاده میکنند.
