معین قرابی تهرانی _ پژوهشگر اقتصادی |در تابستان ۲۰۲۵، سه کشور اروپایی – بریتانیا، فرانسه و آلمان (E3) – مکانیسم ماشه snap-back) ) را علیه ایران فعال کرده‌اند؛ مکانیسمی که می‌تواند تحریم‌های سازمان ملل را به‌سرعت بازگرداند. این حرکت در پلاتفرمی قانونی تعریف‌شده در برجام JCPOA) ) انجام‌پذیر است و به‌معنای بازگشت خودکار تحریم‌ها در صورت عدم پایبندی ایران است. در این یادداشت با زبانی طبیعی بررسی می‌کنیم که این سازوکار چیست، چرا اکنون فعال شده، تبعات احتمالی آن بر اقتصاد و سیاست ایران چیست و چشم‌انداز آینده‌ی دیپلماسی چگونه خواهد بود.
مکانیسم ماشه چیست و چطور کار می‌کند؟
مکانیسم ماشه ابزاری حقوقی است که در قطع‌نامه ۲۲۳۱ سازمان ملل(2015) گنجانده شده است و امکان بازگشت سریع تحریم‌های پیشین را فراهم می‌سازد. در صورت مشاهده (نقض جدی) از سوی ایران، یک کشور طرف برجام می‌تواند این مکانیسم را فعال کند: با ارسال اخطار رسمی به شورای امنیت، فرآیند ۳۰ روزه‌ای آغاز می‌شود. در این مدت اگر شورای امنیت با ادامه‌ی رفع تحریم‌ها موافقت نکند یا رای به تصویب ندهد، تحریم‌های پیشین به‌طور خودکار بازمی‌گردند. این سازوکار عملاً اعمال ویتوی اعضای دائم را بی‌اثر می‌کند. فرجام کار این است که مکانیسم ماشه ابزاری قدرتمند برای فشار دیپلماتیک در دست کشورهای اروپایی و آمریکا بوده و به‌طور خودکار تحریم‌ها را بازمی‌گرداند بدون نیاز به رای‌گیری مجدد.
چرا اکنون مکانیسم ماشه فعال شد؟
در تابستان ۲۰۲۵، همان‌طور که چندین منبع خبری گزارش داده‌اند، بریتانیا، فرانسه و آلمان در تاریخ ۲۸ اوت ۲۰۲۵ به شورای امنیت نامه‌ای ارسال و از آغاز فرآیند ۳۰ روزه‌ی فعال‌سازی مکانیسم ماشه خبر دادند. آنها این اقدام را در واکنش به توقف همکاری ایران با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA) و نگرانی‌ها درباره سطح غنی‌سازی اورانیوم انجام دادند. این مکانیسم تا ۱۸ اکتبر ۲۰۲۵ قابل اجراست و پس از آن دیگر امکان استفاده از آن وجود ندارد. در طول این سه‌دهه روز، اروپایی‌ها اعلام کرده‌اند به‌دنبال استفاده از این پنجره دیپلماتیک برای بازگشت به میز مذاکره و جلوگیری از اعمال تحریم‌ها هستند.
واکنش‌ها و مواضع ایران
ایران این اقدام را غیرقانونی ، سیاسی و غیر مشروع خوانده است. سخنگوی وزارت امور خارجه هشدار داده که چنین کاری پاسخ متناسبی دریافت خواهد کرد. همچنین گزینه‌های مقابله‌ای ایران شامل تهدید به خروج از پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT) و قطع همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بوده است. از سوی دیگر، هم‌زمان مذاکراتی بین ایران و E3 در ژنو و استانبول برگزار شد اما همچنان به نتیجه نرسیده و مذاکرات بدون دستاورد ادامه‌یافت.
پیامدهای احتمالی برای ایران
الف) تأثیر اقتصادی
• بازگشت تحریم‌های سازمان ملل باعث محدودیت در صادرات نفت و دسترسی به سیستم مالی بین‌المللی خواهد شد. ریال ایران، که در آوریل ۲۰۲۵ به پایین‌ترین سطح خود بیش از ۱،۰۴۳،۰۰۰ ریال به ازای هر دلار رسیده بود، مجبور به تحمل فشار بزرگ‌تری خواهد بود.
• تحریم‌های جدید احتمالاً دارایی‌های ایران در خارج را مسدود، تجارت را محدود و شرکت‌های مهم را هدف قرار خواهد داد.
ب) فشار سیاسی و دیپلماتیک
• این اقدام به منزله افزایش انزوای دیپلماتیک ایران تلقی می‌شود و تنها به نتیجه‌گیری مذاکرات پایان خواهد داد.
• کشورهایی مانند روسیه، که در آستانه ریاست دوره‌ای شورای امنیت هستند، علیه این اقدام موضع گرفتند و آن را تنش‌زا خواندند.
سه کشور اروپایی گفته‌اند که این اقدام به معنی پایان دیپلماسی نیست و در دوره‌ی ۳۰ روزهٔ پیش از اعمال تحریم‌ها، همچنان به دیالوگ با ایران ادامه می‌دهند. در مقابل، ایران با طرح مقصر دانستن اروپا و آمریکا و درخواست تمدید برجام بدون پیش‌شرط، روی دیپلماسی بدون فشار تأکید دارد. اگر مکانیسم ماشه اعمال شود، مسیر بازگشت به برجام دشوارتر شده و احتمالاً چرخه جدید تحریم‌ها شکل می‌گیرد.
حال ایران می‌تواند با استفاده از بعضی استراتژی‌های مهم این مکانیسم را کمرنگ کند یا به طور کامل دور بزند که عبارت‌اند از:
۱. استفاده از دیپلماسی فعال و چندجانبه‌گرایی
نخستین و مهم‌ترین ابزار ایران برای کاهش اثرات مکانیسم ماشه، دیپلماسی فعال است. برخلاف سال‌های گذشته، امروز فضای بین‌الملل چندقطبی‌تر شده است. کشورهایی مانند چین، روسیه، هند و حتی برخی کشورهای منطقه خلیج فارس علاقه‌مند به توسعه روابط اقتصادی با ایران هستند.
• چین و روسیه به‌صراحت مخالفت خود را با فعال‌شدن مکانیسم ماشه اعلام کرده‌اند. ایران می‌تواند از این فرصت برای امضای قراردادهای جدید انرژی، زیرساختی و بانکی بهره ببرد.
• عضویت دائم ایران در سازمان همکاری شانگهای (SCO) و آغاز فرآیند پیوستن به بریکس، زمینه‌ای مناسب برای توسعه تجارت غیرغربی فراهم کرده است. طبق آمار سال ۲۰۲۴، کشورهای بریکس بیش از ۳۲٪ تولید ناخالص داخلی جهان را در اختیار دارند؛ بازاری عظیم که می‌تواند بخش بزرگی از نیازهای صادراتی و وارداتی ایران را پوشش دهد.
۲. تقویت صادرات غیرنفتی
یکی از نقاط ضعف اقتصاد ایران در گذشته، اتکا به درآمدهای نفتی بوده است. اما در سال‌های اخیر روند رشد صادرات غیرنفتی قابل توجه بوده است. طبق گزارش گمرک ایران، در سال ۱۴۰۲ صادرات غیرنفتی به بیش از ۵۳ میلیارد دلار رسید. این آمار نشان می‌دهد که حتی در شرایط تحریم، بازارهای منطقه‌ای برای محصولات پتروشیمی، فولاد، سیمان، مواد غذایی و محصولات دانش‌بنیان ایران باز است.
با تقویت زنجیره ارزش افزوده، ایران می‌تواند صادرات خود را متنوع‌تر کند. به‌عنوان مثال:
• صادرات خدمات فنی و مهندسی به عراق، افغانستان و سوریه.
• توسعه بازار محصولات دانش‌بنیان و فناوری در آسیای میانه.
• گسترش صادرات محصولات کشاورزی به کشورهای حاشیه خلیج فارس.
۳. توسعه تجارت با همسایگان
ایران بیش از ۱۵ کشور همسایه دارد که مجموع جمعیت آنها به بیش از ۵۰۰ میلیون نفر می‌رسد. این ظرفیت عظیم به‌خوبی می‌تواند آثار تحریم‌های اروپا را کاهش دهد. ترکیه همواره شریک مهم تجاری ایران بوده و حجم مبادلات دو کشور در سال گذشته بیش از ۱۰ میلیارد دلار برآورد شده است. عراق بزرگ‌ترین مقصد صادرات غیرنفتی ایران است و سالانه بیش از ۹ میلیارد دلار کالا و خدمات از ایران وارد می‌کند. افغانستان، آذربایجان و آسیای میانه نیز بازارهای در دسترس و باثبات برای محصولات ایرانی محسوب می‌شوند. ایران می‌تواند با تقویت زیرساخت‌های ترانزیتی مانند راه‌آهن شمال–جنوب و کریدور شرق–غرب، به هاب منطقه‌ای ترانزیت کالا تبدیل شود و از این طریق درآمد ارزی پایدار کسب کند.
۴. اصلاحات داخلی و افزایش بهره‌وری
تحریم‌ها اگرچه فشارزا هستند، اما فرصتی برای اصلاحات ساختاری در اقتصاد ایران فراهم می‌کنند. تجربه نشان داده است که هرگاه اقتصاد به اصلاحات تن داده، نتایج مثبت بلندمدتی داشته است.
• کاهش وابستگی بودجه به نفت و افزایش سهم مالیات‌های هوشمند.
• بهبود محیط کسب‌وکار و تسهیل مجوزهای تولیدی.
• حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان و استارت‌آپ‌ها که در سال‌های اخیر سهم قابل‌توجهی در صادرات خدمات و فناوری داشته‌اند.
طبق گزارش معاونت علمی ریاست‌جمهوری، صادرات محصولات دانش‌بنیان ایران در سال ۱۴۰۲ به بیش از ۲.۵ میلیارد دلار رسید؛ عددی که در صورت حمایت بیشتر، می‌تواند ظرف پنج سال دو برابر شود.
۵. اصلاح نظام مالی و استفاده از ارزهای جایگزین
یکی از پیامدهای مکانیسم ماشه می‌تواند فشار بر سیستم بانکی باشد. اما ایران می‌تواند با تنوع‌بخشی ارزی و استفاده از سیستم‌های مالی جایگزین، اثر تحریم‌ها را کمرنگ کند.
• استفاده از یوان چین، روبل روسیه و روپیه هند در مبادلات تجاری.
• بهره‌گیری از سازوکارهای تهاتری (کالا به کالا).
• گسترش استفاده از رمزارزها در سطح محدود و کنترل‌شده برای دور زدن محدودیت‌های بانکی.
این رویکردها در سال‌های اخیر در ونزوئلا و روسیه مورد استفاده قرار گرفته و نتایج ملموسی در کاهش اثر تحریم‌های مالی داشته است.
۶. تمرکز بر خودکفایی انرژی و صنایع کلیدی
ایران یکی از بزرگ‌ترین دارندگان ذخایر نفت و گاز جهان است. در کنار صادرات، توجه به خودکفایی انرژی و توسعه صنایع پایین‌دستی می‌تواند اقتصاد را مقاوم‌تر کند.
• تکمیل زنجیره ارزش گاز طبیعی( (LNG، پتروشیمی، کود شیمیایی.
• گسترش انرژی‌های تجدیدپذیر (خورشیدی و بادی) برای کاهش وابستگی به واردات تجهیزات.
• حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان در حوزه پالایش و پتروشیمی.
طبق آمار آژانس بین‌المللی انرژی (IEA)، ایران در سال ۲۰۲۴ حدود ۲.۹ میلیون بشکه نفت در روز تولید کرده است که نشان می‌دهد حتی در شرایط تحریم نیز توانایی حفظ جایگاه انرژی خود را دارد.
۷. استفاده از فرصت گردشگری و دیپلماسی فرهنگی
یکی از بخش‌هایی که می‌تواند به سرعت ارزآوری ایجاد کند، گردشگری است. ایران با داشتن بیش از ۲۵ میراث جهانی یونسکو و جاذبه‌های متنوع طبیعی، ظرفیت جذب میلیون‌ها گردشگر از کشورهای همسایه و آسیایی را دارد. اگر سیاست‌گذاری صحیح و تسهیل صدور ویزا اجرا شود، این حوزه می‌تواند به یکی از مهم‌ترین ابزارهای کاهش فشار تحریم بدل شود.
هرچند مکانیسم ماشه به‌عنوان ابزاری سیاسی و حقوقی برای افزایش فشار بر ایران در سطح بین‌المللی مطرح شده است، اما با نگاهی مثبت و آینده‌محور می‌توان آن را فرصتی برای اصلاحات اقتصادی، گسترش روابط منطقه‌ای و افزایش تاب‌آوری اقتصاد ملی دانست.
ایران با تکیه بر دیپلماسی فعال، تنوع‌بخشی به صادرات، تقویت همکاری‌های منطقه‌ای، اصلاحات داخلی و بهره‌گیری از ظرفیت‌های بومی می‌تواند بخش بزرگی از آثار تحریم‌های احتمالی را خنثی کند. در واقع، مکانیسم ماشه اگرچه تهدیدی برای کوتاه‌مدت است، اما در بلندمدت می‌تواند موتور محرکی برای اصلاحات پایدار و استقلال بیشتر اقتصاد ایران باشد.
