سؤال: آقای دکتر، وابستگی اقتصاد ایران به نفت از چه زمانی و چگونه آغاز شد؟
طیب‌نیا: این وابستگی شکل جدیدی از اتکای اقتصادی است که از حدود دویست سال پیش با آغاز انقلاب صنعتی در اروپا شروع شد. آن زمان کشورهای غربی با رشد شتابان صنعتی‌شان، فاصله‌ی خود را با سایر کشورهای جهان زیاد کردند. در ایران نیز الگوی تولید و مصرف تحت‌تأثیر این تحولات، به‌تدریج به‌گونه‌ای شکل گرفت که تولید به غرب وابسته شد. بعدها با کشف نفت و افزایش درآمدهای نفتی، به‌ویژه در دهه‌ی پنجاه، این وابستگی بیشتر شد و ساختارهای اقتصادی، اجتماعی و حتی سیاسی کشور دستخوش تغییرات جدی گردید.
سؤال: برخی معتقدند وابستگی به نفت را می‌توان با چند اقدام اصلاحی یا در قالب برنامه‌های کوتاه‌مدت حل کرد. نظر شما چیست؟
طیب‌نیا: به‌هیچ‌وجه. این یک پدیده‌ی سطحی نیست که بتوان با تصمیمات ساده و موقتی آن را حل کرد. ما با یک مشکل ساختاری و بنیادین روبه‌رو هستیم. آثار این وابستگی در تمام سطوح اجتماعی، سیاسی و اقتصادی کشور قابل مشاهده است. حل آن نیازمند یک رویکرد جامع و مستمر است.
سؤال: پس به‌نظر شما گام اول برای حل این مشکل چیست؟
طیب‌نیا: در وهله‌ی اول باید به «درک مشترک» نسبت به ابعاد و پیامدهای این وابستگی برسیم. اگر همه نهادها—دولت، مجلس، قوه‌ی قضاییه و حتی مجمع تشخیص مصلحت نظام—بر سر ماهیت و خطرات این وابستگی هم‌نظر نباشند، امکان هیچ اقدام مؤثری وجود ندارد.
سؤال: بعد از درک مشترک، چه مرحله‌ای اهمیت دارد؟
طیب‌نیا: بعد از آن، نیازمند «عزم مشترک» هستیم. تفاوت هست بین هدف‌گذاری و داشتن عزم. در برنامه‌های توسعه و سیاست‌های کلی نظام بارها به کاهش وابستگی به نفت اشاره شده، اما هنوز این موضوع به یک تصمیم ملی و اراده‌ی فراگیر تبدیل نشده است.
سؤال: چقدر عملکرد نهادهای مسئول، مثل دولت‌ها، در این مسیر مؤثر بوده یا مانع ایجاد کرده‌اند؟
طیب‌نیا: متأسفانه ما در عمل شاهد تناقض هستیم. در یک دوره، برنامه‌هایی برای کاهش وابستگی به نفت تدوین می‌شود؛ اما در دوره‌ای دیگر، همان مسئولان می‌گویند نفت باید سر سفره‌ی مردم بیاید. این یعنی هنوز به توافق و درک واقعی از ضرورت این تغییر نرسیده‌ایم.
سؤال: به حساب ذخیره ارزی و صندوق توسعه ملی هم اشاره کردید؛ این ابزارها نتوانستند کمکی به این روند کنند؟
طیب‌نیا: در تئوری، این حساب‌ها برای کاهش نوسانات ناشی از درآمد نفتی طراحی شدند و قرار بود به‌عنوان پشتوانه‌ای برای رشد اقتصادی و حمایت از بخش خصوصی عمل کنند. اما در عمل، بارها منابع آن‌ها مورد استفاده‌هایی قرار گرفت که خارج از چارچوب تعریف‌شده بود. اگر ما اصول این صندوق‌ها را رعایت می‌کردیم، امروز در مواجهه با کاهش قیمت نفت، دچار تزلزل نمی‌شدیم.
سؤال: آیا این تغییر وابستگی بدون هزینه خواهد بود؟
طیب‌نیا: قطعاً نه. هیچ سیاست درستی بدون هزینه نیست. ما باید آماده‌ی پذیرفتن هزینه‌های کوتاه‌مدت باشیم تا بتوانیم در بلندمدت از منافع آن بهره‌مند شویم. این نیاز به شجاعت تصمیم‌گیری و همبستگی عمومی دارد.
سؤال: در پایان گفت‌وگو، مهم‌ترین توصیه‌ی شما برای قطع وابستگی به نفت چیست؟
طیب‌نیا: این تصمیم باید به یک اجماع ملی تبدیل شود. نه فقط در شعار، بلکه در عمل. باید بدانیم که توسعه‌ی پایدار و رشد مستمر اقتصادی بدون کاهش وابستگی به نفت ممکن نیست. این کار سخت است، اما راهی جز آن وجود ندارد.
برشی از گفت‌وگو طیب‌نیا با بخش دیگران رسانه دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای
