معین قرابی تهرانی_پژوهشگر اقتصادی | اقتصاد ایران در سال‌های اخیر با وجود فشار تحریم‌ها، رکود برخی صنایع و نوسانات شدید بازار جهانی، همچنان توانسته بر پایه توان داخلی خود مسیر تازه‌ای را تجربه کند. در میان بخش‌های مختلف اقتصادی، صنعت دانش‌بنیان بیش از هر زمان دیگری به‌عنوان نقطه روشن و امیدبخش مطرح شده است. این صنعت که بر پایه نوآوری، فناوری و سرمایه انسانی شکل گرفته، توانسته راهکاری عملی برای کاهش وابستگی به نفت و حرکت به سمت یک اقتصاد پایدار و مقاوم ارائه دهد.
امروز بیش از هشت هزار شرکت دانش‌بنیان در کشور فعال هستند و محصولات متنوعی از تجهیزات پزشکی و دارویی تا فناوری نانو و هوش مصنوعی را تولید می‌کنند. همین موضوع باعث شده سهم این شرکت‌ها در صادرات غیرنفتی ایران به‌طور چشمگیری افزایش یابد و اشتغال‌زایی قابل توجهی برای جوانان تحصیل‌کرده فراهم شود.
به بیان ساده، صنعت دانش‌بنیان دیگر تنها یک شعار نیست، بلکه به‌عنوان موتور محرک اقتصاد ایران شناخته می‌شود؛ موتوری که می‌تواند کشور را در مسیر توسعه پایدار قرار دهد و آینده‌ای روشن‌تر رقم بزند.
صنعت دانش‌بنیان؛ نقطه روشن اقتصاد ایران در دوران پرچالش
در سال‌های اخیر، اقتصاد ایران با چالش‌های متعددی روبه‌رو بوده است؛ از تحریم‌های اقتصادی گرفته تا محدودیت‌های مالی و رکود در برخی صنایع سنتی. اما در دل همین شرایط، یک بخش از اقتصاد توانسته امید و انرژی تازه‌ای به کشور تزریق کند: صنعت دانش‌بنیان. این صنعت نه تنها موتور محرک نوآوری و فناوری در ایران است، بلکه می‌تواند به‌عنوان یک گزینه استراتژیک برای توسعه پایدار و کاهش وابستگی به نفت عمل کند.
بر اساس آمار رسمی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، تا پایان سال ۱۴۰۲ بیش از ۸ هزار شرکت دانش‌بنیان در ایران فعال بوده‌اند و این عدد در سال ۱۴۰۴ نیز روند افزایشی داشته است. این شرکت‌ها در حوزه‌هایی همچون فناوری اطلاعات، تجهیزات پزشکی، بیوتکنولوژی، نانو، هوافضا و انرژی‌های نوین فعالیت دارند و سهم قابل توجهی در رشد صادرات غیرنفتی کشور ایفا می‌کنند.
چرا صنعت دانش‌بنیان مهم است؟
اقتصاد ایران سال‌ها به نفت وابسته بوده است، اما تجربه‌های گذشته نشان داده که تکیه صرف بر صادرات نفتی نه‌تنها پایداری ندارد، بلکه کشور را در برابر نوسانات بازار جهانی آسیب‌پذیر می‌کند. در مقابل، اقتصاد دانش‌بنیان مبتنی بر سرمایه انسانی، خلاقیت و نوآوری است؛ منابعی که پایان‌ناپذیر و درون‌زا هستند.
از منظر اقتصادی، هر یک شغل ایجاد شده در بخش دانش‌بنیان به طور متوسط ۲.۵ برابر بیشتر از صنایع سنتی ارزش افزوده ایجاد می‌کند. این یعنی هر سرمایه‌گذاری در این حوزه نه‌تنها به اشتغال کمک می‌کند، بلکه بازدهی بیشتری نیز برای اقتصاد کلان به همراه دارد.
رشد صادرات دانش‌بنیان؛ گامی به سوی اقتصاد بدون نفت
یکی از نقاط قوت صنعت دانش‌بنیان ایران، رشد صادرات محصولات فناورانه است. طبق گزارش‌های رسمی، صادرات محصولات دانش‌بنیان ایران در سال ۲۰۲۳ میلادی به حدود ۲.۵ میلیارد دلار رسید. این رقم نسبت به پنج سال گذشته بیش از سه برابر افزایش نشان می‌دهد.
بخش عمده این صادرات در حوزه‌های تجهیزات پزشکی، داروهای زیستی و محصولات نانویی بوده است. جالب است بدانید ایران اکنون جزو پنج کشور برتر جهان در فناوری نانو محسوب می‌شود و بیش از ۸٪ تولیدات علمی دنیا در این حوزه را به خود اختصاص داده است.
این روند می‌تواند مسیر اقتصاد ایران را به‌تدریج از اتکای صرف به درآمدهای نفتی به سمت یک اقتصاد متنوع و پایدار تغییر دهد.
اشتغال‌زایی و جلوگیری از فرار مغزها
یکی از نگرانی‌های بزرگ اقتصاد ایران در سال‌های گذشته، مهاجرت نخبگان و فرار مغزها بوده است. اما رشد صنعت دانش‌بنیان فرصتی فراهم کرده تا بسیاری از جوانان تحصیل‌کرده بتوانند در داخل کشور شغلی متناسب با تخصص خود پیدا کنند.
طبق آمار وزارت کار، بیش از ۳۰۰ هزار نفر در شرکت‌های دانش‌بنیان ایران مشغول به کار هستند. این عدد نشان می‌دهد که این بخش توانسته علاوه بر نوآوری، نقش مهمی در کاهش بیکاری در میان فارغ‌التحصیلان دانشگاهی ایفا کند.
ایجاد محیط‌های کاری پویا و مبتنی بر فناوری، همچنین حمایت‌های دولتی همچون قانون جهش تولید دانش‌بنیان، باعث شده بخشی از نخبگان مهاجرت‌کرده نیز تمایل به بازگشت پیدا کنند.
حمایت‌های دولتی و زیرساختی
دولت در سال‌های اخیر سیاست‌های متنوعی برای حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان در پیش گرفته است. برخی از مهم‌ترین این اقدامات عبارتند از:
• تسهیلات مالیاتی: شرکت‌های دانش‌بنیان از معافیت‌های مالیاتی ۵ تا ۱۰ ساله برخوردارند.
• تسهیلات بانکی و صندوق نوآوری: وام‌های کم‌بهره برای توسعه پروژه‌های تحقیقاتی و تولیدی.
• بازار دولتی: الزام دستگاه‌های دولتی به خرید بخشی از نیازهای خود از شرکت‌های دانش‌بنیان داخلی.
• زیرساخت پارک‌های علم و فناوری: ایجاد بیش از ۵۰ پارک علم و فناوری و ۲۲۰ مرکز رشد در سراسر کشور.
این حمایت‌ها نشان می‌دهد که سیاست‌گذاران به خوبی متوجه نقش کلیدی صنعت دانش‌بنیان در آینده اقتصاد ایران شده‌اند.
فرصت‌های پیش روی اقتصاد دانش‌بنیان ایران
۱. بازار داخلی بزرگ: ایران با جمعیتی بیش از ۸۰ میلیون نفر، یکی از بزرگ‌ترین بازارهای مصرفی منطقه است. این بازار می‌تواند سکوی پرتابی برای توسعه محصولات دانش‌بنیان باشد.
2. همکاری‌های منطقه‌ای: ایران با کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای و بریکس فرصت‌های تازه‌ای برای صادرات فناوری و خدمات دانش‌بنیان دارد.
3. تحولات دیجیتال: گسترش اینترنت پرسرعت و فناوری‌های نوین مانند هوش مصنوعی، بلاکچین و اینترنت اشیا، می‌تواند مسیر رشد شرکت‌های فناور ایرانی را هموار کند.
4. نیروی انسانی متخصص: سالانه بیش از ۸۰۰ هزار دانشجو از دانشگاه‌های ایران فارغ‌التحصیل می‌شوند که بخش زیادی از آن‌ها در رشته‌های مهندسی و علوم پایه هستند. این ظرفیت عظیم علمی می‌تواند پشتوانه‌ای قدرتمند برای صنعت دانش‌بنیان باشد.
چالش‌ها و راهکارها
البته صنعت دانش‌بنیان ایران با چالش‌هایی نیز مواجه است. از جمله:
• دسترسی محدود به سرمایه‌گذاری خارجی
• مشکلات انتقال پول به دلیل تحریم‌ها
• کمبود برخی زیرساخت‌های فناورانه
اما نکته مهم این است که این چالش‌ها فرصت‌های نوآوری را بیشتر کرده‌اند. برای مثال، در نبود سرمایه خارجی، صندوق‌های داخلی و سرمایه‌گذاران خطرپذیر (VCها) فعال‌تر شده‌اند. همچنین تحریم‌ها باعث شده شرکت‌های دانش‌بنیان در زمینه تولید محصولات حساس (مثل داروهای کمیاب یا قطعات صنعتی) وارد عمل شوند و نیازهای داخلی را برطرف کنند.
صنعت دانش‌بنیان در ایران، نه یک انتخاب، بلکه یک ضرورت است. اگر اقتصاد ایران بخواهد در دهه‌های آینده پایدار، مقاوم و رقابتی باشد، باید به جای اتکای صرف بر منابع طبیعی، به سرمایه انسانی و خلاقیت تکیه کند.
امروز شاهدیم که شرکت‌های دانش‌بنیان توانسته‌اند در حوزه‌های مختلف از صادرات فناوری گرفته تا اشتغال‌زایی، نقش مؤثری ایفا کنند. افزایش تعداد این شرکت‌ها، رشد صادرات غیرنفتی و حمایت‌های قانونی، نویدبخش آینده‌ای روشن برای اقتصاد ایران است.
به زبان ساده، صنعت دانش‌بنیان همان چراغ امید اقتصاد ایران است؛ چراغی که می‌تواند در دل تاریکی چالش‌ها، مسیر توسعه و پیشرفت را روشن نگه دارد.
