معین قرابی تهرانی_پژوهشگر اقتصادی | شاخص توسعه انسانی (HDI: Human Development Index) یکی از معیارهای اساسی برای سنجش سطح پیشرفت کشورها از منظر انسانی است. این شاخص سه بعد اصلی را در بر می‌گیرد:
1. سلامت و طول عمر (به طور معمول با امید به زندگی در بدو تولد)
2. آموزش (سال‌های متوسط تحصیلی و سال‌های مورد انتظار تحصیل)
3. سطح درآمد (درآمد ناخالص ملی سرانه، تعدیل‌شده برای قدرت خرید)
HDI نه تنها نشان‌دهنده توان اقتصادی کشور است بلکه نشان می‌دهد چقدر مردم به زندگی بهتر، فرصت‌های آموزشی و زندگی سالم دسترسی دارند. برای ایران، بررسی روند HDI می‌تواند کمک کند نقاط قوت و ضعف شناسایی شوند و سیاست‌گذاران بتوانند استراتژی‌هایی برای بهبود وضعیت توسعه انسانی طراحی کنند.
وضعیت ایران در شاخص توسعه انسانی
روند کلی
• ایران در سال ۱۹۹۰ دارای HDI تقریباً ۰.626 بوده است و تا سال ۲۰۲۳ این رقم به حدود ۰.799 رسیده است. این افزایش تقریباً ۲۷٫۶٪ نسبت به سال ۱۹۹۰ را نشان می‌دهد.
• در سال‌های اخیر HDI ایران در سطح High Human Development یا «توسعه انسانی بالا» قرار دارد.
• رتبه ایران بین کشورها در HDI در سال ۲۰۲2 تقریباً ۷۸ از میان تقریباً ۱۹۳ کشور است.
وضعیت استانی و اختلافات داخلی
• در سطح استان‌ها، اختلاف‌هایی در HDI وجود دارد. استان تهران (و البرز) با HDI حدود ۰.817 یکی از استان‌های با توسعه انسانی خیلی بالاست. استان‌هایی مثل یزد، اصفهان، مازندران، سمنان نیز در رتبه‌های برتر هستند با HDI بالای ۰.80.
• در مقابل، استان‌های محروم‌تر مانند سیستان و بلوچستان HDI به مراتب پایین‌تر دارند؛ این استان در لیست استانی با HDI حدود ۰.671 در سال‌های اخیر، یکی از پایین‌ترین‌هاست.
نقاط قوت ایران در توسعه انسانی
1. بهبود قابلیت‌های آموزش و سواد
ایران در طی دهه‌ها توانسته است نرخ سواد عمومی را بالا ببرد، حضور دختران و پسران در مدارس افزایش یابد، و متوسط سال‌های تحصیل بهبود پیدا کند.
2. بهبود سلامت عمومی و طول عمر
امید به زندگی به طور مداوم رشد کرده است، مرگ و میر نوزادان و کودکان کاهش یافته، دسترسی به خدمات بهداشتی و درمانی گسترده‌تر شده است.
3. کسب درآمد و سطح زندگی بهبود یافته است
اگرچه تحریم‌ها و فشارهای اقتصادی باعث مشکلات شده‌اند، اما رشد درآمد سرانه و امکانات زندگی به تدریج بهبود داشته است، خصوصاً در مناطق شهری و مراکز استان‌ها.
4. کاهش فقر بسیار شدید چند بعدی
با بهبود دسترسی به آموزش، بهداشت، و امکانات پایه، بسیاری از خانوارها از فقر شدید چند بعدی خارج شده‌اند.
چالش‌ها و مناطق ضعف
در کنار دستاوردها، ایران با موانع و چالش‌هایی روبرو است که مانع از ارتقاء سریع‌تر HDI و کاهش نابرابری‌ها شده‌اند:
• نابرابری منطقه‌ای: اختلاف چشمگیر بین استان‌های توسعه‌یافته و کمتر توسعه یافته در تمام ابعاد (آموزش، سلامت، درآمد). به‌ویژه روستاها و استان‌های دور افتاده وضعیت ضعف‌تری دارند.
• مشکلات اقتصادی و تورم: افزایش تورم، نوسانات ارزی، کاهش قدرت خرید خانوارها؛ این مسائل توان خرید خدمات بهداشتی، آموزشی، مسکن و سایر نیازهای اساسی را کاهش می‌دهند.
• محدودیت‌ها در آموزش عالی و کیفیت آموزش: گرچه دسترسی بالا رفته، اما کیفیت آموزش، تطابق مهارت‌ها با بازار کار، و امکانات فنی-آموزشی در برخی مناطق پایین است.
• نابرابری جنسیتی: سهم زنان در برخی شاخص‌ها کمتر است؛ برخی زنان به دلیل موانع فرهنگی، اقتصادی و قانونی دسترسی به فرصت‌های برابر ندارند.
• مسائل سلامت روان و دسترسی یکنواخت به خدمات بهداشتی: بعضی مناطق مخصوصاً روستایی و دور افتاده، امکانات بهداشتی مقدماتی ضعیف‌تر دارند، و خدمات تخصصی کمتر در دسترس است.
• تأثیر تحریم‌ها و فشارهای بین‌المللی بر سرمایه‌گذاری و منابع مالی دولتی که بر بودجه‌های سلامت و آموزش فشار می‌آورد.
تحلیل مقایسه‌ای
• ایران با HDI ~۰.780 در سال ۲۰۲۲ و رتبه‌ای در حدود ۷۵ تا ۸۰ در مقایسه با سایر کشورها، در وضعیت قابل‌قبول قرار دارد.
• در منطقه خاورمیانه، کشورهایی مثل ترکیه، عمان، کویت، قطر و برخی کشورهای حوزه خلیج فارس HDI بالاتری دارند، اما ایران وضعیتی بهتر از برخی همسایگان دارد.
• پیشرفت ایران در طول سه دهه گذشته قابل توجه است، اما با احتساب منابع موجود و پتانسیل انسانی کشور، هنوز جای رشد زیادی وجود دارد.
راهکارهای پیشنهادی برای ارتقاء شاخص توسعه انسانی در ایران
در ادامه چند راهکار مثبت و عملی پیشنهاد می‌شود که می‌تواند به ارتقاء HDI ایران کمک کند:
1. تقویت سرمایه انسانی با تمرکز بر کیفیت آموزش
– افزایش سرمایه‌گذاری در آموزش ابتدایی و متوسطه، به‌ویژه در استان‌ها و مناطق کمتر برخوردار.
– ارتقاء کیفیت آموزش با به‌کارگیری معلمان توانمند، روش‌های نوین آموزشی، آموزش مهارت‌های فنی و کاربردی که با بازار کار هماهنگ باشد.
– گسترش آموزش بزرگسالان و سوادآموزی در میان اقشار با سطوح پایین تحصیلات.
2. ارتقای زیرساخت‌های بهداشتی و خدمات سلامت در مناطق محروم
– بهبود دسترسی به خدمات بهداشتی و درمانی برای روستاها و مناطق دورافتاده، از طریق کلینیک‌های سیار، تسهیل جابجایی، و توسعه شبکه بهداشت روستایی.
– برنامه‌های پیشگیرانه مانند واکسیناسیون، کنترل بیماری‌های واگیر و غیرواگیر، بهبود بهداشت مادر و کودک.
– توجه به سلامت روان و خدمات روانپزشکی/مشاوره‌ای، که معمولاً مورد غفلت قرار می‌گیرد.
3. کاهش نابرابری منطقه‌ای
– برنامه‌های توسعه منطقه‌ای با تخصیص بودجه ویژه به استان‌های کم HDI.
– ایجاد پروژه‌های زیرساختی (راه، برق، اینترنت پرسرعت، آب) در مناطق محروم.
– حمایت از صنایع محلی و کشاورزی در مناطق کمتر برخوردار، به منظور ایجاد اشتغال و افزایش درآمد محلی.
4. تقویت عدالت جنسیتی و فرصت‌های برابر
– سیاست‌هایی برای افزایش مشارکت زنان در آموزش، نیروی کار، کارآفرینی و تصمیم‌گیری.
– از بین بردن موانع قانونی و فرهنگی که مانع اشتغال زنان یا ادامه تحصیل آنها می‌شود.
– فراهم کردن امکانات حمایتی مثل مراقبت کودک، انعطاف در ساعات کاری، تشویق شرکت‌های خصوصی و دولتی به ایجاد محیط‌های کاری حمایتی.
5. پایداری اقتصادی و کنترل تورم
– سیاست‌های پولی و مالی منسجم برای کنترل تورم و نوسانات ارزی.
– بهبود سیاست‌های حمایتی از خانوارهای کم‌درآمد برای محافظت از قدرت خرید آنها.
– تسهیل دسترسی به کالاهای اساسی و بهبود شبکه تأمین عمومی برای کاهش اثر قیمت‌ها بر زندگی روزمره مردم.
6. فناوری، تحقیق و نوآوری
– سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه، دانشگاه‌ها و مراکز علمی برای ایجاد نوآوری، که می‌تواند کیفیت آموزش و رفاه را افزایش دهد.
– گسترش دسترسی به فناوری و زیرساخت‌های دیجیتال در همه استان‌ها، مخصوصاً مناطق روستایی، برای آموزش از راه دور، خدمات سلامت آنلاین، و توسعه مشاغل دیجیتال.
7. تقویت حکمرانی خوب و شفافیت
– بهبود کارایی و شفافیت در مدیریت منابع عمومی، به ویژه بودجه‌های حوزه سلامت و آموزش.
– مشارکت جامعه مدنی و نهادهای محلی در تصمیم‌گیری‌ها برای برنامه‌های منطقه‌ای.
– نظارت دقیق بر اجرای سیاست‌ها و برنامه‌های توسعه‌ای، و ارائه گزارش‌های عمومی از نتایج.
ایران در سه دهه گذشته پیشرفت چشم‌گیری در شاخص توسعه انسانی داشته است؛ از وضعیت HDI نزدیک به ۰.63 در دهه ۱۹۹۰ به حدود ۰.79–۰.80 در حال حاضر رسیده است. این پیشرفت نشان‌دهنده تلاش‌های موفق در بخش آموزش، سلامت و افزایش درآمد است. با این حال، وجود نابرابری‌های منطقه‌ای، مشکلات اقتصادی، کیفیت آموزش، و دسترسی نابرابر به خدمات همچنان موانعی جدی‌اند.
با اجرای راهکارهای فوق — تمرکز بر کیفیت آموزش، عدالت جنسیتی، توسعه مناطق محروم، کنترل تورم، ارتقای زیرساخت‌های بهداشتی و سلامت — ایران می‌تواند روند صعودی خود در HDI را حفظ کرده و حتی با سرعت بیشتری به سطوح بالاتر توسعه انسانی برسد. این مسیر نه تنها به رشد اقتصادی کمک می‌کند، بلکه باعث ارتقاء رفاه عمومی، عدالت اجتماعی و بهبود کیفیت زندگی برای همگان خواهد شد.
