معین قرابی تهرانی_پژوهشگر اقتصادی | بحران آب و مواجهه با تغییرات اقلیمی، فشار عظیمی بر ایران وارد کرده است ؛ اما این فشار، فرصت بازسازی را نیز به همراه دارد. با حرکت از نگاه واکنشی به دیدگاه پیشگیرانه، با سرمایه‌گذاری در مدیریت منابع، همراهی جامعه و اصلاح ساختارها، می‌توان مسیر دشوار کنونی را به مسیری از بازگشت به تعادل تبدیل کرد
مقدمه: بحران آبی، دغدغه امروز و فردای ایران
ایران این روزها در قلب یک بحران آب عمیق ایستاده (بحرانی ناشی از تغییرات اقلیمی و سوءمدیریت). اما اگر به جای ناامیدی، تمرکز خود را بر راه‌حل‌های واقعی و مثبت بگذاریم، می‌توان این چالش را به فرصتی برای اصلاح و احیا تبدیل کرد. موضوع «تغییرات اقلیمی و بحران آب»، فارغ از جنبه طبیعی، در مرکز اقتصاد، جامعه و آینده ایران قرار دارد.
هم‌اکنون چه در حال رخ دادن است؟
شاخص‌ها روشن و هشداردهنده هستند: تغییرات اقلیمی، کاهش قابل‌توجه بارش و دمای بی‌سابقه ترکیب شده‌اند تا ایران را با «بحران آب» مواجه کنند. بین سال‌های ۲۰۲۱ تا ۲۰۲۵، کشور از جمله تهران تحت پوشش KarajDam) ) پنج سال متوالی خشکسالی را تجربه کرده و ذخایر آبی در بسیاری از سدها به پایین‌ترین سطح تاریخی خود رسیده‌اند.
در تهران (نماد زندگی شهری مدرن) سدها در برخی نقاط تنها در حد چند درصد ظرفیت خود پر هستند و وضعیت را در آستانه روز صفر قرار داده‌اند؛ لحظه‌ای که شیرهای آب عملاً خشک می‌شوند. در تابستان اخیر، گرمای بی‌سابقه‌ای با دماهای بالای ۵۰ درجه سانتی‌گراد در شهرهایی مانند شبانکاره تجربه شد، و این شرایط موجب خاموشی‌های گسترده و قطع‌های طولانی‌مدت آب شد.
چرا این بحران رخ داده؟ علت‌ها در یک نگاه
• تغییرات اقلیمی و گرمایش جهانی: مطالعات بین‌المللی نشان می‌دهند که خشکسالی شدید ایران به واسطه تغییرات اقلیمی ۱۶ برابر محتمل‌تر شده؛ یعنی گرمایش جهانی نقش تعیین‌کننده‌ای در این بحران دارد.
• کاهش بارندگی و منابع آبی: کاهش بارش تا ۴۰ درصد در برخی مناطق، نسبت به میانگین بلندمدت، نشان‌دهنده بحرانی عمیق در چرخه آب است. همچنین، از هر ۱۰۰ واحد بارندگی، بیش از ۷۰ واحد آن (تصویری از پدیده‌ای به نام تبخیر شدید) در هوا از دست می‌رود .
• استخراج بی‌رویه منابع زیرزمینی: برداشت نامنظم و افراطی از سفره‌های آب زیرزمینی، موجب کاهش شدید آبخوان‌ها، نشست زمین و فروپاشی زیربناها شده. در برخی نقاط تهران، نشست خاک تا ۳۱ سانتی‌متر در سال ثبت شده؛ بحرانی که باعث ترک خوردن ساختمان‌ها، راه‌ها و تهدید آثار تاریخی شده است.
• سوءمدیریت و فساد ساختاری: پروژه‌های بزرگ مانند ساخت سدها و انتقال آب، بدون مطالعات زیست‌محیطی یا ارزیابی مستقل اجرا شده‌اند. مفهوم مافیای آب در ایران به شبکه‌ای از نفوذگران اشاره دارد که از سرمایه عمومی برای منافع شخصی خود بهره می‌برند و این مقابله با اصلاحات پایدار را دشوار کرده است.
پیامدهای اقتصادی و اجتماعی بحران آب
• تأثیر بر کشاورزی و تولید غذا: بخش کشاورزی ایران سهمی حدود ۹۰ درصد از مصرف آب دارد، اما تنها ۱۲ درصد از زمین‌های کشور مورد کشت قرار گرفته‌اند. این بهره‌وری پایین و مصارف نامناسب، فشار را به‌شدت افزایش داده است. اثرات اقلیمی باعث کاهش بهره‌وری غلات شده؛ در استان‌های حساس مانند خوزستان و مازندران، کاهش عملکرد گندم بین ۷ تا ۵۴ درصد پیش‌بینی می‌شود .
• عوارض شهری و مهاجرت داخلی: بسیاری از جوامع روستایی به‌واسطه کمبود آب، به حاشیه‌نشینی در شهرها روی آورده‌اند. افراد بیشتری در شهرهای بزرگ در معرض سختی‌های تأمین آب قرار دارند. این فرایند مهاجرت فشار بر زیرساخت‌های شهری را افزایش داده است .
• ضرر به میراث طبیعی و فرهنگی: خشک شدن دریاچه‌ها (مانند دریاچه ارومیه با کاهش حجم حدود ۹۵ درصدی) و نشست زمین تهدیدی جدی علیه آثار تاریخی مانند پرسپولیس و مساجد ارزشمند است .
• بی‌ثباتی سیاسی و اجتماعی: بحران آب، زمینه‌ساز نارضایتی عمومی، اعتراضات اجتماعی شده است.
چرا هنوز باید امیدوار بود؟ چشم‌انداز مثبت و راه‌کارهایی موثر
در دل بحران، نشانه‌هایی از آرامش و امید دیده می‌شود. چند ابتکارِ مثبت و قابل اجرا می‌توانند مسیر را تغییر دهند:
1. مرکز ملی مستقل مدیریت منابع آب: وجود نهادی مستقل با شفافیت و نظارت دقیق (فارغ از نفوذ سیاسی) می‌تواند به تصمیم‌گیری‌های علمی و پایدار کمک کند.
2. بازسازی سیستم‌های آبی سنتی: سیستم‌هایی مانند قنات و آبخوان‌داری طبیعی، نیاز به توجه مجدد دارند( راهی موثر برای کنترل منابع آب در شرایط اقلیمی امروز ).
3. اصلاح روش‌های کشاورزی: کاهش کشت محصولات آب‌بر در مناطق خشک، انتقال به روش‌های نوین آبیاری و بهره‌وری بیشتر مهم‌ترین گام‌ها هستند.
4. تدوین سیاست‌های انگیزشی و آموزشی: تشویق شهروندان و صنایع به صرفه‌جویی، همراه با برنامه‌های آموزشی و اطلاع‌رسانی عمومی(اقدامی موثر و مشارکتی است).
5. توسعه تکنولوژی‌های جدید مانند تصفیه و انتقال آب: بهره‌گیری از آب‌شیرین‌کن‌ها، مدیریت برداشت آب و انتقال هوشمند، در کنار همکاری با کشورها برای واردات مدیریت‌شده آب، می‌تواند فشار را کاهش دهد.
6. تمرکز بر عدالت محیطی: توجه به حق دسترسی به آب سالم توسط همگان (صرف‌نظر از شهرستان، موقعیت اجتماعی یا درآمد) می‌تواند پایه‌ای برای ساخت اعتماد باشد.
حرکت به سمت فردایی پایدار
بحران آب و مواجهه با تغییرات اقلیمی، فشار عظیمی بر ایران وارد کرده است ؛ اما این فشار، فرصت بازسازی را نیز به همراه دارد. با حرکت از نگاه واکنشی به دیدگاه پیشگیرانه، با سرمایه‌گذاری در مدیریت منابع، همراهی جامعه و اصلاح ساختارها، می‌توان مسیر دشوار کنونی را به مسیری از بازگشت به تعادل تبدیل کرد.
