نقش مردم در پیشرفت اقتصادی هر کشوری از اهمیت بسزایی برخوردار است و جمهوری اسلامی ایران نیز از این قاعده مستثنی نیست. در نظام اسلامی ایران، مردم به‌عنوان اصلی‌ترین نیروهای محرک برای پیشرفت و استحکام اقتصادی شناخته می‌شوند. قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، به‌عنوان چارچوب اصلی سیاست‌گذاری اقتصادی و اجتماعی کشور، نقش ویژه‌ای برای مردم در اقتصاد در نظر گرفته و اصول متعددی از آن، این موضوع را روشن میکنند. این اصول مردم را به‌عنوان بازیگران اصلی در عرصه تولید، توزیع و مصرف به رسمیت می‌شناسند. در این یادداشت، با تحلیل اصول قانون اساسی، به بررسی نقش مردم در پیشرفت اقتصادی ایران پرداخته می‌شود.
بخش اول: مشارکت اقتصادی مردم و مسئولیت دولت در قانون اساسی
اصل ۳ قانون جمهوری اسلامی ایران در فصل اول این قانون، که به اصول کلی و بنیادین مربوط می‌شود، وظایفی را برای دولت مشخص کرده است و بر ضرورت به‌کارگیری تمامی امکانات دولت برای تحقق موارد مندرج در این اصل تأکید می‌کند. بند ۸ اصل مذکور به‌طور خاص بر موضوع مشارکت مردم در تعیین سرنوشت اقتصادی تأکید دارد. قرار گرفتن این اصل در فصل اول قانون اساسی به‌وضوح نشان‌دهنده اهمیت بنیادی آن در ساختار نظام و سیاست‌های کلی کشور است. در فصل‌های بعدی قانون اساسی، به مصادیق و راهکارهایی پرداخته می‌شود که این اصل را عملیاتی می‌کند. در ادامه مباحث، به بررسی دقیق‌تر این مصادیق پرداخته خواهد شد. این بررسی شامل تحلیل راهکارهایی است که می‌تواند به تقویت مشارکت مردم در امور اقتصادی منجر شود. این روند به روشن‌تر شدن نقش مردم در پیشرفت اقتصادی و تحقق اهداف اجتماعی کمک خواهد کرد.
بخش دوم: پایه‌های مشارکت مردم در پیشرفت اقتصادی
اصل ۴۳ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران به طور اساسی به مبانی اقتصادی کشور و نحوه توزیع عادلانه منابع و فرصت‌ها در جهت بهبود وضعیت اقتصادی جامعه می‌پردازد. این اصل به‌ویژه در زمینه مشارکت مردم در اقتصاد، اصول و راهکارهایی را برای ایجاد یک جامعه با عدالت اقتصادی و مشارکت فعال همه اقشار در رشد و توسعه اقتصادی ارائه می‌دهد. برای تحلیل نقش مشارکت مردم در پیشرفت اقتصادی، می‌توان به چند بند اصلی از این اصل اشاره کرد که به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم بر مشارکت مردم تأکید دارند:
۱. تأمین نیازهای اساسی (بند 1): در بند اول این اصل، به تأمین نیازهای اساسی مانند مسکن، خوراک، پوشاک، بهداشت و آموزش برای همه افراد جامعه اشاره شده است. مشارکت مردم در پیشرفت اقتصادی از طریق دسترسی به این نیازهای اساسی تسهیل می‌شود. اگر جامعه‌ای از لحاظ نیازهای اولیه تأمین باشد، افراد می‌توانند به‌جای دغدغه‌های روزمره، به فعالیت‌های اقتصادی و اجتماعی مؤثرتر بپردازند. این امر به‌ویژه در ایجاد یک نیروی کار سالم و آموزش‌دیده اهمیت دارد که خود به رشد اقتصادی کشور کمک می‌کند.
۲. تأمین شرایط و امکانات کار (بند 2): یکی از مهم‌ترین جنبه‌های مشارکت مردم در اقتصاد، ایجاد فرصت‌های شغلی برای همه افراد است. بند دوم این اصل به وضوح بر ایجاد اشتغال کامل و فراهم کردن وسایل کار برای کسانی که قادر به کار هستند اما ابزار یا سرمایه لازم را ندارند، تأکید دارد. این مسأله با ایجاد تعاونی‌ها، اعطای تسهیلات و سایر راهکارهای مشروع پیگیری می‌شود که موجب می‌شود مردم به‌طور مستقیم در تولید و اقتصاد کشور مشارکت کنند. این بند از اصل ۴۳، نه تنها به کاهش بیکاری و فقر کمک می‌کند، بلکه از تمرکز ثروت در دست گروه‌های خاص نیز جلوگیری می‌کند.
۳. تنظیم برنامه اقتصادی کشور برای خودسازی و مشارکت فعال (بند 3): بند سوم اصل ۴۳ به جنبه‌های انسانی و اجتماعی کار پرداخته و تأکید می‌کند که برنامه‌ریزی اقتصادی کشور باید به گونه‌ای باشد که افراد نه تنها بتوانند در فعالیت‌های اقتصادی شرکت کنند، بلکه فرصت و زمان کافی برای خودسازی معنوی، سیاسی و اجتماعی نیز داشته باشند. این موضوع نشان می‌دهد که مشارکت مردم در اقتصاد تنها به کار کردن محدود نمی‌شود، بلکه باید به تقویت جنبه‌های ابتکار، مهارت‌آموزی و مشارکت در تصمیم‌گیری‌های سیاسی و اجتماعی نیز توجه شود. این نوع نگرش جامع به مشارکت مردم، می‌تواند به توسعه پایدار و همه‌جانبه کشور کمک کند.
۴. آزادی انتخاب شغل و جلوگیری از بهرهكشی (بند 4): آزادی انتخاب شغل و جلوگیری از بهره‌کشی از کار دیگران یکی از مهم‌ترین اصول مشارکت مردم در اقتصاد است. این بند به روشنی بر این موضوع تأکید دارد که هر فرد باید بتواند شغلی را که به آن علاقه دارد انتخاب کند و از اجبار به کاری معین یا بهره‌کشی از نیروی کار دیگران محفوظ باشد. با ایجاد این آزادی و جلوگیری از استثمار، مردم می‌توانند در مشاغلی که با توانایی‌ها و علاقه‌هایشان همسو است، فعالیت کنند و این امر به افزایش بهره‌وری و نوآوری در اقتصاد منجر می‌شود.
۵. جلوگیری از سلطه اقتصادی بیگانه (بند 8): یکی دیگر از بندهایی که به نوعی به مشارکت مردم در پیشرفت اقتصادی مرتبط است، جلوگیری از سلطه اقتصادی بیگانه بر کشور است. این بند با تأکید بر استقلال اقتصادی کشور، به مشارکت مردم در تولید و مصرف داخلی توجه دارد. وقتی که اقتصاد کشور تحت کنترل نیروهای بیگانه نباشد، مردم به‌طور مستقیم در شکل‌دهی به اقتصاد خود مشارکت میکنند و از این طریق به خودکفایی و پیشرفت اقتصادی کشور کمک می‌نمایند.
۶. تأکید بر تولیدات کشاورزی، دامی و صنعتی (بند 9): در بند آخر اصل ۴۳، بر افزایش تولیدات کشاورزی، دامی و صنعتی تأکید می‌شود که تأمین نیازهای عمومی جامعه و رسیدن به خودکفایی را در پی دارد. این امر نیازمند مشارکت گسترده مردم در بخش‌های مختلف تولیدی است. حمایت از تولیدات داخلی و افزایش مشارکت مردم در این حوزه‌ها می‌تواند به کاهش وابستگی به واردات و تقویت اقتصاد ملی بیانجامد.
بخش سوم: مشارکت مردم در مدیریت منابع طبیعی
اصل ۴۸ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران به موضوع مهم توزیع عادلانه منابع طبیعی و فعالیت‌های اقتصادی در استان‌ها و مناطق مختلف کشور اشاره می‌کند. این اصل بر جلوگیری از هر گونه تبعیض در بهره‌برداری از منابع و استفاده از درآمدهای ملی تأکید دارد و بیان می‌کند که هر منطقه باید براساس نیازها و استعدادهای خود، به سرمایه و امکانات لازم دسترسی داشته باشد. حال برای تحلیل این اصل در چارچوب نقش مردم در پیشرفت اقتصادی، می‌توان به چند نکته کلیدی اشاره کرد:
۱. عدالت اقتصادی و توزیع منابع: یکی از مهم‌ترین جنبه‌های این اصل، موضوع عدالت اقتصادی است. عدالت اقتصادی به معنای توزیع فرصت‌های اقتصادی بین استان‌ها و مناطق مختلف کشور متناسب با استعدادهای آنها است. زمانی که هر منطقه براساس نیاز و استعداد خود به امکانات دسترسی داشته باشد، رشد و پیشرفت به صورت پایدار و همه‌جانبه اتفاق می‌افتد. در صورت تحقق چنین امری، مردم نقش اساسی در توسعه پایدار مناطق خود دارند؛ زیرا با دسترسی به سرمایه و امکانات، می‌توانند در طرح‌های اقتصادی محلی مشارکت کرده و به رشد اقتصادی کشور کمک کنند.
۲. نقش مردم در تصمیم‌گیری‌های محلی: یکی از نتایج منطقی این اصل، افزایش نقش مردم در تصمیم‌گیری‌های اقتصادی محلی است. زمانی که هر منطقه براساس استعدادها و نیازهای خاص خود امکانات دریافت کند، این مردم هستند که می‌توانند از نزدیک در شناسایی نیازها و همچنین مدیریت منابع مشارکت کنند. این مشارکت باعث می‌شود که تصمیم‌های اقتصادی به شکل واقع‌بینانه و مؤثرتر اتخاذ شود.
۳. افزایش اشتغال و کاهش مهاجرت: یکی از پیامدهای توزیع عادلانه منابع و فعالیت‌های اقتصادی، افزایش اشتغال در مناطق مختلف است. زمانی که سرمایه و امکانات به صورت متناسب در همه مناطق توزیع شود، فرصت‌های شغلی در مناطق محروم و کمتر توسعه‌یافته نیز ایجاد می‌شود. این امر می‌تواند به کاهش مهاجرت از مناطق محروم به کلان‌شهرها کمک کند و مردم را تشویق کند تا در مناطق خود باقی مانده و به توسعه اقتصادی آن منطقه کمک کنند.
قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، به‌عنوان سندی محوری و بنیادین در نظام حقوقی کشور، نقش حیاتی مردم در پیشرفت اقتصادی کشور را به رسمیت می‌شناسد و اصول مختلفی از آن به این موضوع تأکید میکنند. قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران با این اصول، چارچوبی را برای حضور گسترده و مؤثر مردم در اقتصاد ترسیم کرده است. مشارکت مردم در اقتصاد، نه‌تنها به تقویت استقلال اقتصادی کشور منجر می‌شود، بلکه به تحقق عدالت اجتماعی و توزیع عادلانه ثروت نیز کمک می‌کند. بنابراین، نقش مردم در پیشرفت اقتصادی ایران، به‌عنوان یکی از مبانی کلیدی قانون اساسی، باید همواره مورد توجه قرار گیرد.
نوشتۀ محمد هاشمی (پژوهشگر حوزه حقوق اقتصادی)
