معین قرابی تهرانی_پژوهشگر اقتصادی| درسال‌های اخیر، روابط تجاری میان ایران و پاکستان شاهد تحولات قابل توجهی بوده است. براساس آمارهای رسمی منتشر شده از گمرک جمهوری اسلامی ایران، حجم تجارت غیرنفتی ایران با پاکستان در سال 1402 به بیش از 4.9 میلیون تن به ارزش 2.7 میلیارد دلار رسید که نسبت به سال گذشته آن رشد 14.7 درصدی در وزن و 10 درصدی در ارزش داشته است. از این میزان، بیش از 4.3 میلیون تن کالا به ارزش 2.07 میلیارد دلار سهم صادرات ایران به پاکستان بوده که نسبت به سال 1401 رشد 23 درصدی در وزن و 39 درصدی در ارزش داشته است. در مقابل، واردات ایران از پاکستان در سال 1402 به بیش از 554 هزار تن کالا به ارزش 673.9 میلیون دلار رسید که نسبت به سال قبل آن کاهش 26 درصدی در وزن و 33 درصدی در ارزش را تجربه کرده است. در سال 1403 نیز این روند افزایشی بوده است و تجارت دو کشور به 3.1 میلیارد دلار رسید.باوجود این رشد، سطح فعلی مبادلات تجاری میان دوکشور هنوز باظرفیت‌های بالقوه فاصله دارد. براساس توافقات اخیر، هدف‌گذاری برای افزایش حجم تجارت دوجانبه به 10 میلیارد دلار در سال‌های آینده صورت گرفته است. برای دستیابی به این اهداف، اقدامات متعددی در دستور کار قرار گرفته است. از جمله آن می‌توان به احیای موافقت‌نامه تجارت ترجیحی، آغاز مذاکرات برای توافقنامه تجارت آزاد، توسعه بازارچه‌های مرزی و ایجاد مناطق آزاد مشترک مانند منطقه آزاد ریمدان در مرز چابهار در این یادداشت به بررسی فرصت‌ها، ظرفیت‌ها و مسیرهای توسعه تجارت دوجانبه ایران و پاکستان پرداخته خواهد شد.
تاریخچه روابط ایران و پاکستان
روابط تجاری بین این دوکشور، سابقه‌ای طولانی مدت است. به‌طوری که تجارت بین آن‌ها به دوران قبل از استقلال در پاکستان در سال 1947 میلادی برمی‌گردد. این آغاز تجارت بین دوکشور به صورت رسمی و بستن توافقنامه همکاری تجاری بوده است. حتی در برهه زمانی این دوکشور به عنوان عضوی از پیمان سنتو(جلوگیری از گسترش کمونیسم شوروی در خاورمیانه) درآمدند. البته باوقوع انقلاب اسلامی در ایران در سال 1979 میلادی، چالش در تجارت دوکشور ایجاد شد ولی به تدریج دوباره به روال گذشته تغییر یافت.
تجارت ایران و پاکستان
یکی از مهم‌ترین عوامل تقویت روابط اقتصادی ایران و پاکستان، تشکیل و توسعه بازارچه‌های مرزی است. بین ایران و پاکستان از قدیم تا کنون چندین بازارچه تشکیل و هم اکنون نیز وجود دارد. به‌طوری که علاوه بر افزایش تجارت دوکشور، موجب رونق وضع درامدی مرزنشینان نیز شده است. البته دوکشور از جهت ظرفیت‌های بالقوه پتانسیل بیشتری دارند. به طوری که تقریبا می‌توان اشاره داشت که مزیت نسبی مکملی نیز بایکدیگر دارند. روابط تجاری ایران و پاکستان، با توجه به اشتراکات فرهنگی، تاریخی و جغرافیایی، پتانسیل بالایی برای توسعه دارد. اقدامات اخیر دو کشور در زمینه توسعه بازارچه‌های مرزی، افزایش حجم مبادلات تجاری و ایجاد مناطق آزاد مشترک، نشان‌دهنده عزم جدی برای تقویت همکاری‌های اقتصادی است. البته باید به این نکته توجه داشت که از سال 1384 (2004 میلادی) توافقنامه ترجیحی بین دوکشور ایران و پاکستان به امضا درآمده است که از سال 1386(2006 میلادی) به مرحله اجرا در آمده است. توافقنامه تجارت ترجیحی (PTA) نوعی قرارداد تجاری بین دو یا چند کشور است که در آن تعرفه‌های گمرکی برای برخی کالاهای مشخص کاهش یافته یا حذف می‌شود. این کار برای تسهیل در تجارت و گسترش همکاری بین دو یا چند کشور صورت می‌گیرد. ایران و پاکستان نیز باتوجه به تشابهاتی که دارند، این زمینه همکاری بین آن‌ها می‌تواند درهای زیادی را برای تجارت این دوکشور بگشاید.
سهم پاکستان در تجارت ایران
طبق گزارش گمرک جمهوری اسلامی ایران، تجارت ایران با پاکستان از حدود 1.5 میلیارد دلار به حدود 3.1 میلیارد دلار در طول 4 سال اخیر رسیده است. این موضوع نشان از افزایش بیش از 50 درصدی تجارت دوکشور است. نکته‌ای که بسیار حائز اهمیت است، این است که واردات در طول این 4 سال شیب افزایشی بشدت ملایم و کمی را تجربه کرده است و این مورد بیانگر افزایش صادرات چشمگیر ایران به پاکستان است. این درحالی است که صادرات ایران به پاکستان از 1.2 میلیارد دلار در سال 1400 به 2.4 میلیارد دلار در سال 1404 رسیده است. این افزایش در تجارت(صادرات و واردات) بهبود در روابط بین دوکشور را نشان می‌دهد. صادرات بیشتر از واردات به کشور پاکستان موجب ایجاد ترازتجاری مثبت برای ایران شده است. از این رو، باتوجه به ظرفیت بالقوه ایران بااستفاده از مزیت نسبی کالاهایی که دارد، می‌تواند از این فرصت ایجاد شده نهایت استفاده را ببرد. میزان نسبت واردات به کل واردات کشور از پاکستان حدود از 1 درصد بوده است. ولی این نسبت در خصوص بحث صادراتی ایران بسیار متفاوت است. نسبت صادراتی ایران به کل صادرات به کشور پاکستان در سال 1404 به 4.18 درصد رسیده است. این نشان‌دهنده آن است که کشور پاکستان یکی از مشتریان بسیار مهم کالاهای صادراتی از ایران است. در جدول ذیل، تجارت کشور ایران را با کشور همسایه خود پاکستان به طور کامل نشان می‌دهد و سهم صادرات و واردات پاکستان را در سبد تراز تجاری ایران بیان می‌کند.
با توجه به داده‌ها، روندها و تحولات ذکر شده در متن، می‌توان به روشنی گفت که روابط اقتصادی و تجاری میان ایران و پاکستان وارد یک مرحله نوین و رو به رشد شده است. افزایش چشمگیر حجم تجارت دوجانبه از ۱.۵ میلیارد دلار به بیش از ۳.۱ میلیارد دلار در مدت چهار سال، نشانه‌ای روشن از اراده سیاسی و اقتصادی دو کشور برای گسترش همکاری‌ها است. از یک‌سو، رشد ۲ برابری صادرات ایران به پاکستان و ایجاد تراز تجاری مثبت برای ایران، بیانگر آن است که کالاهای ایرانی با توجه به مزیت‌های نسبی، کیفیت و قیمت رقابتی، جایگاه قابل‌توجهی در بازار پاکستان پیدا کرده‌اند. از سوی دیگر، ثبات واردات از پاکستان، نشان‌دهنده توازن تجاری سالم و وابستگی کنترل‌شده به واردات است. افزایش تعداد و کارایی بازارچه‌های مرزی، برنامه‌ریزی برای ایجاد مناطق آزاد مشترک مانند منطقه آزاد ریمدان، و همچنین احیای توافقنامه تجارت ترجیحی و حرکت به‌سوی توافقنامه تجارت آزاد، همه از بسترهای راهبردی برای افزایش پایدار حجم تجارت دوجانبه محسوب می‌شوند. همچنین، هم‌گرایی فرهنگی، تاریخی و جغرافیایی میان دو کشور، بستر مناسبی برای گسترش تعاملات فراتر از سطح اقتصادی، مانند سرمایه‌گذاری مشترک، تبادلات فناوری و همکاری‌های لجستیکی فراهم کرده است.
چشم‌انداز آینده:
با توجه به موارد بالا، می‌توان آینده تجارت ایران و پاکستان را به‌ویژه در صورت برداشتن موانع زیرساختی، مالی و بانکی، روشن و صعودی پیش‌بینی کرد. تحقق هدف‌گذاری مشترک برای رسیدن به تجارت دوجانبه ۱۰ میلیارد دلاری نه‌تنها ممکن، بلکه با برنامه‌ریزی دقیق و اصلاحات ساختاری، دست‌یافتنی و عملیاتی است. در مجموع، روابط اقتصادی ایران و پاکستان اگرچه در گذشته با فراز و نشیب‌هایی همراه بوده، اما اکنون در مسیر تعمیق، تثبیت و توسعه پایدار قرار دارد. آینده این روابط، با اتکا به ظرفیت‌های مکمل و راهبردهای هوشمندانه، می‌تواند به یکی از ستون‌های اصلی تجارت منطقه‌ای و الگویی موفق در همکاری‌های جنوب‌جنوب تبدیل شود. امید آن است دولت چهاردهم باتداوم ارتباط خوب ایران با پاکستان بتواند در راستای دستیابی به آینده‌بهتر با همسایگان گام بردارد و از این فرصت ایجاد شده نهایت استفاده را ببرد. حتی کشور ایران می‌تواند باتوجه به مزیت نسبی موجود و همچنین ظرفیت بالقوه حاصل از آن نهایت بهره را ببرد.
