معین قرابی تهرانی – پژوهشگر اقتصادی| در منطق سیاست تجاری منطقه‌ای، زمانی که دو کشور از مزیت‌های مکمل، مجاورت جغرافیایی و سطحی از استقلال سیاسی در معادلات فرامنطقه‌ای برخوردارند، شکل‌گیری یک رابطه پایدار اقتصادی، بیش از آنکه تابع اراده سیاسی لحظه‌ای باشد، حاصل نهادسازی‌های تدریجی، تطبیق نهادی و هم‌ترازی منافع ساختاری است. رابطه ایران و قطر طی سال‌های گذشته، به‌ویژه پس از بحران شورای همکاری خلیج فارس در ۲۰۱۷، به الگویی از همین وضعیت بدل شده است؛ جایی که کاهش وابستگی قطر به زنجیره‌های تأمین سعودی-اماراتی و نیاز ایران به گذار از صادرات بی‌ثبات به صادرات قراردادی، باعث شده دو اقتصاد در نقاط تقاطع منافع تجاری، به‌ویژه در حوزه کالاهای کشاورزی، خدمات فنی‌ـ‌مهندسی و انرژی، به یکدیگر نزدیک شوند. در این میان، کارویژه گمرک و نهادهای پشتیبان تجارت خارجی، نه صرفاً در تسهیل مبادلات، بلکه در کالیبره‌سازی جریان کالا، کاهش نااطمینانی عملیاتی و خلق اطمینان متقابل ایفای نقش می‌کند. با وجود سهم اندک قطر در سبد صادراتی ایران، واقعیت آن است که نسبت ظرفیت استفاده‌نشده در تجارت دو کشور، به شکل معناداری بالاست. از این منظر، توسعه پایگاه‌های لجستیکی، تنظیم مقررات فنی مشترک و استقرار قراردادهای بلندمدت می‌تواند زمینه‌ساز عبور از تجارت تصادفی به تجارت ساخت‌یافته شود؛ تغییری که نه‌تنها بر تراز تجاری اثرگذار خواهد بود، بلکه امکان انباشت اعتماد اقتصادی دوجانبه را نیز فراهم می‌کند.
همکاری دوجانبه برای دو کشور
به گزارش گمرک جمهوری اسلامی ایران، روابط بین ایران و قطر را به رشد توصیف کرده است. البته باتوجه به ظرفیت موجود برای همکاری بین دو کشور، برپتانسیل همکاری‌های گمرکی برای تسریع تجارت تاکید کرد. ایران و قطر دارای ظرفیت‌های تجاری مکمل هستند و سازمان گمرکی به عنوان دروازه‌ای برای همکاری‌های تجاری عمیق‌تر عمل خواهند کرد. در طول سال‌های گذشته، روابط تهران و دوحه کمترین آسیب را از برنامه‌های تحریک‌آمیز آمریکا و رژیم اسرائیل برای برهم زدن روابط همسایگی بین کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس و ایران دیده است و دو کشور روابط خوب و متنوعی در حوزه‌های سیاسی، اقتصادی و امنیتی داشته‌اند. این روابط به سطح جدیدی از همکاری، به ویژه پس از بحران‌های منطقه‌ای، مانند بحران خلیج فارس در سال ۲۰۱۷ و جنگ‌های منطقه‌ای، رسیده است، به ویژه از آنجایی که قطر توانسته است نقش یک میانجی موفق را در برخی از مهمترین پرونده‌های منطقه‌ای مرتبط با محور مقاومت و ایران ایفا کند. اگرچه روابط تاریخی و همسایگی بین ایران و قطر، حتی در برخی دوران پرتنش بین ایران و شورای همکاری در چهار دهه گذشته، همیشه کمترین آسیب را دیده است، اما بحران عربستان سعودی با قطر در سال ۲۰۱۷ که منجر به محاصره این امیرنشین کوچک عربی شد، به نقطه عطفی در افزایش روابط سیاسی، امنیتی و اقتصادی تهران و دوحه تبدیل شد. در بحران شورای همکاری خلیج فارس در سال ۲۰۱۷ (پی) ایران به کمک قطر در برابر کشورهای محاصره‌کننده آمد و با تأمین نیازهای اولیه، فضای تنفس لازم را برای دوحه فراهم کرد تا در برابر فشار سنگین به رهبری عربستان سعودی مقاومت کند و محاصره‌کنندگان را مجبور به عقب‌نشینی از شرایط خود کند.
همکاری اقتصادی بین دو کشور
در تجارت به عنوان اولویت همکاری، ایران و قطر به عنوان دو کشور همسایه در حوزه انرژی و تجارت، همواره روابط اقتصادی پایدار و مثبتی داشته‌اند. قطر علاوه بر تجارت نفت و گاز، در زمینه‌های دیگری مانند کشاورزی و صادرات کالا نیز با ایران همکاری دارد. قطر علاوه بر تجارت نفت و گاز، در زمینه‌های دیگری مانند کشاورزی و صادرات کالا نیز با ایران همکاری دارد. سرمایه‌گذاری در حوزه‌های مورد علاقه طرفین، استفاده از ظرفیت ارزشمند سطوح مختلف گردشگری (از جمله گردشگری دریایی و توسعه برنامه‌های گردشگری در نقاط دیدنی ساحلی و همچنین ترویج گردشگری پزشکی)، فعال‌سازی و توسعه همکاری بین اتاق‌های بازرگانی و مناطق آزاد تجاری، برگزاری کمیته‌های تخصصی در حوزه‌های مختلف تجارت، گمرک، فرهنگ، گردشگری و ورزش و جوانان و غیره از جمله اهداف و موضوعات کمیسیون مشترک همکاری‌های دو کشور است. این امر منجر به گسترش روابط تجاری علیرغم تحریم‌های غرب شده است، همانطور که سفیر ایران در قطر اظهار داشت: «طبق آخرین آمار گمرک ایران، ارزش مبادلات تجاری بین دو کشور در ۸ ماه اول سال ۱۴۰۳ (سال ایرانی از مارس تا نوامبر) از ۱۹۱ میلیون دلار فراتر رفته است که نسبت به مدت مشابه سال گذشته ۲۵ درصد افزایش داشته است. مهمترین کالاهای صادراتی ایران محصولات کشاورزی، سبزیجات، میوه، آبزیان، مصالح ساختمانی، مواد معدنی، فرش، خشکبار و غیره است. از سوی دیگر، در همین مدت، اقلام وارداتی از قطر عمدتاً کالاهای واسطه‌ای بوده‌اند.»
حجم تجارت ایران و قطر: صادرات و واردات
باتوجه به آمار منتشر شده از گمرک جمهوری اسلامی ایران، حجم صادرات و واردات بین دو کشور در سال 1403 چیزی در حدود 330 میلیون دلار بوده است که سهم صادرات ایران تقریبا 143 میلیون دلار و سهم واردات نیز، 190میلیون دلار به ثبت رسیده است. باتوجه به پتانسیل موجود بین این دوکشور، امکان تجارت میلیارد دلاری نیز بین این دو کشور وجود دارد. طبق آخرین آمار منتشر شده، طی چهارسال اخیر از سال 1400 تا 1403 ، سهم قطر از بخش صادراتی ایران در بازه 0.17 تا 0.27 درصد بوده است. این در حالی است که سهم وارداتی نیز در همین سال‌ها بین 0.017 تا 0.26 درصد بوده است. کشور ما باتوجه به تنوع صادراتی که در کشور وجود دارد، پتانسیل صادراتی بیشتری به کشور قطر دارد. بااین حال در طی سال‌های اخیر روند صادرات نزولی و روند واردات از قطر سیری صعودی داشته است. از این رو، موجب شده است تا در سال 1403 ترازنامه منفی بااین کشور ثبت شود که این مورد نشان از حجم وارداتی بیشتری نسبت به صادرات است. البته نکته مثبت این است که حجم تجارت بین دوکشور در سال 1403 به بیشترین مقدار خود در طی سال‌های اخیر رسیده است. حال در جدول ذیل، ریز جزئیات صادرات و واردات بین دو کشور ایران و قطر(تجارت دوجانبه) آورده شده است.
روند رو به رشد تعاملات تهران و دوحه نشان می‌دهد که ایران و قطر، با تکیه بر روابط سیاسی پایدار، همسایگی جغرافیایی و اشتراکات فرهنگی، در مسیری قرار گرفته‌اند که می‌تواند آن‌ها را از سطح مبادلات صدها میلیون دلاری به تجارت میلیارد دلاری برساند. تجربه موفق همکاری در بحران ۲۰۱۷، نقش میانجی‌گرانه قطر در پرونده‌های منطقه‌ای و حمایت متقابل دو کشور از یکدیگر، پایه‌ای مستحکم برای تعمیق مناسبات اقتصادی فراهم کرده است. تنوع صادراتی ایران در بخش‌های کشاورزی، مصالح ساختمانی، آبزیان و خدمات فنی‌ـ مهندسی، در کنار نیاز روزافزون قطر به تأمین امن و پایدار کالاها، ظرفیت قابل‌توجهی برای افزایش صادرات ایران ایجاد می‌کند. هم‌زمان، واردات کالاهای واسطه‌ای و سرمایه‌ای از قطر می‌تواند به ارتقای فناوری و بهره‌وری در بخش‌های مختلف اقتصاد ایران کمک کند. فعال‌سازی کمیته‌های تخصصی، تسهیل فرایندهای گمرکی، گسترش کریدورهای حمل‌ونقل دریایی و تقویت همکاری مناطق آزاد، نقشه راه روشنی را برای جهش در روابط تجاری ترسیم کرده است. با اهتمام مشترک برای رفع موانع ساختاری و سرمایه‌گذاری در حوزه‌های انرژی، گردشگری سلامت و صنایع دانش‌بنیان، تراز تجاری دو کشور می‌تواند به‌سرعت متوازن شود و جایگاه هر دو طرف را در زنجیره ارزش منطقه‌ای ارتقا بخشد. از این رو، چشم‌انداز همکاری ایران و قطر نه‌تنها به رونق اقتصادی دو ملت، بلکه به تثبیت ثبات و همگرایی در خلیج فارس و نیز افزایش نقش‌آفرینی هر دو کشور در مناسبات اقتصادی بین‌الملل منجر خواهد شد. امید آن است دولت چهاردهم بابهره‌گیری از پتانسیل‌های موجود، گامم بلندی در راستای بهبود روابط و تجارت بین دو کشور بردارد.
