معین قرابی تهرانی – کارشناس اقتصادی | روابط اقتصادی و تجاری ایران و عراق در دهه‌های اخیر، به ویژه پس از سال 2003 ، شاهد روندی فزاینده و راهبردی بوده است. عراق به عنوان دومین شریک تجاری غیرنفتی ایران پس از چین، سهمی قابل توجه در صادرات کالاهای ایرانی دارد. براساس آمار گمرک جمهوری اسلامی ایران، در سال 1404، حجم صادرات ایران به عراق حفظ صادرات بیش از 10 میلیارد دلاری برآورد شده است. این حجم صادراتی عمدتا شامل موادغذایی، مصالح ساختمانی، محصولات کشاورزی، دارو و تجهیزات پزشکی بوده است. در مقابل، واردات ایران از عراق بسیار محدود و عمدتا شامل برخی مشتقات نفتی و محصولات کشاورزی خاص است. باتوجه به مرزهای طولانی زمینی(بیش از 1400 کیلومتر)، اشتراکات فرهنگی، مذهبی و زبانی و همچنین حضور میلیونی زائران و گردشگران مذهبی، ظرفیت‌های قابل توجهی برای گسترش تجارت دوجانبه وجود دارد.
علاوه بر آن، نیاز روزافزون عراق برای بازسازی زیرساخت‌ها، خدمات فنی و مهندسی و تامین کالاهای مصرفی، فرصتی بی‌نشیر برای حضور فعال‌تر بخش خصوصی و دولتی ایران در بازار عراق فراهم کرده است. باوجود این ظرفیت‌ها، چالش‌هایی مانند مسائل بانکی و ارزی، فقدان سساختارهای لجستیکی پیشرفته، رقابت سایر کشورها( به ویژه ترکیه و چین) و برخی موانع سیاسی، مانع از بهره‌برداری کامل از این فرصت‌ها شده‌اند. از این رو، بررسی دقیق فرصت‌ها، شناسایی ظرفیت‌های ایجاد شده و ترسیم مسیر توسعه پایدار در تجارت دوجانبه، ضرورتی استراتژیک برای آینده روابط اقتصادی دو کشور محسوب می‌شود. در این گزارش سعی بر آن است تا با پرداختن به تجارت دوجانبه دوکشور، فرصت‌ها، ظرفیت‌ها و مسیر تجاری و توسعه- اقتصادی دو کشور را به طور دقیق‌تر بررسی کنیم.
روابط ایران و عراق: زمینه تاریخی
پیوندهای فرهنگی و مذهبی ایران و عراق به قرن‌ها پیش برمی‌گردد. این دو کشور تقریباً 1599 کیلومتر مرز مشترک دارند و مناطق مجاور، به ویژه خوزستان و بصره، موضوع اختلافات ارضی بوده‌اند. اقتصاد عراق پس از سال ۲۰۰۳ شاهد تجدید حیات بود و جمهوری عراق را به سمت تبدیل سال‌ها تحریم به فرصتی برای ادغام بیشتر در بازارهای جهانی سوق داد. صادرات نفت از تقریباً ۲ میلیون بشکه در سال ۲۰۰۳ به حدود ۴.۵ میلیون بشکه در سال‌های اخیر افزایش یافته و ذخایر ارزی آن به بیش از ۱۰۰ میلیارد دلار رسیده است. عراق از نظر تولید ناخالص داخلی چهل و هشتمین اقتصاد جهان است و با ۱۲۳ میلیارد دلار صادرات، سی و ششمین صادرکننده بزرگ جهان است. عراق با وجود صادرات رو به رشد خود، ۵۰٪ از نیازهای غذایی خود را وارد می‌کند که این موضوع نشان می‌دهد اقتصاد این کشور چقدر به دلار وابسته است. تلاش‌های عراق برای دلارزدایی – فرآیندی که هنوز در مراحل اولیه خود است – مانند سایر کشورها به نتایج مطلوب نرسیده است و دلار در بازارهای جهانی، از جمله عراق، رتبه اول را دارد. سلطه دلار آمریکا در عراق فراتر از اقتصاد است. شرایط استراتژیک کشور عراق باعث شده است تا عراق را در برابر قاچاق دلار، به ویژه به دو کشور تحریم‌شده توسط ایالات متحده – ایران و سوریه – آسیب‌پذیر می‌کند. مانند همیشه، عراق به محلی برای درگیری بین ایالات متحده و ایران تبدیل شده است – این بار در زمینه دلار – که عواقب آن مستقیماً توسط مردم عراق احساس می‌شود.
مرز مشترک تا منافع مشترک
تجارت با عراق صرفاً یک فرصت اقتصادی نیست؛ بلکه یک پیشران ژئو‌اکونومیک برای تقویت نفوذ منطقه‌ای ایران نیز محسوب می‌شود. عراق به واسطه درآمدهای نفتی، نیاز گسترده به بازسازی و نبود زیرساخت‌های صنعتی و تولیدی کافی، به واردات کالا و خدمات فنی وابسته است. این وضعیت، فرصت بی‌بدیلی برای ایران فراهم کرده تا با ارائه کالاهای رقابتی، خدمات فنی و مهندسی، و توسعه صادرات دانش‌بنیان، نقش مؤثری در بازسازی اقتصادی عراق ایفا کند. با این حال، مسیر توسعه تجارت ایران و عراق، مسیری بدون چالش نیست. نبود سازوکارهای بانکی شفاف و رسمی، ضعف لجستیک مرزی، ناهماهنگی‌های گمرکی و رقابت شدید سایر کشورها به‌ویژه ترکیه، چین و اردن، بخشی از موانع جدی پیش‌روی بازرگانان ایرانی است. با وجود این چالش‌ها، ظرفیت‌های توسعه همچنان چشمگیر است. راه‌اندازی مناطق آزاد مشترک، توسعه بازارچه‌های مرزی، تقویت خطوط حمل‌ونقل ریلی و جاده‌ای، ایجاد صندوق‌های ضمانت صادرات و تسهیل سازوکارهای مالی دوجانبه، می‌تواند بستری برای عبور از موانع موجود فراهم آورد. اگر ایران بتواند با رویکردی راهبردی و فرابخشی، تجارت با عراق را از حالت صرفاً صادرات محور به یک همکاری اقتصادی متوازن و پایدار ارتقا دهد، نه‌تنها منافع اقتصادی، بلکه دستاوردهای ژئوپلیتیکی مهمی نیز برای کشور به‌دست خواهد آمد.
تجارت دوجانبه ایران و عراق
طبق آمار منتشر شده توسط گمرک جمهوری اسلامی ایران، تجارت ایران به عراق در طی 4 سال اخیر روند صعودی داشته است. به طوری که در سال 1400 تجارت بین دوکشور ایران و عراق، چیزی در حدود 10 میلیارد دلار بوده است و در سال 1403 افزایش 2 میلیارد دلاری در تجارت رخ داد. به طوری که دولت سیزدهم باافزایش تجارت دوجانبه و بهبود روابط بین دوکشور، در سال پایانی دولت خود، صادرات تقریبا 12 میلیارد دلاری را داشته است که بیانگر رشد صادرات کشور به عراق است. عراق به عنوان یک کشور همسایه با 1400 کیلومتر مرز مشترک یکی از اصلی‌ترین شرکای تجاری ایران محسوب می‌شود. البته باتوجه به نزدیکی فرهنگی و مذهبی بین دوکشور، می‌توان از این فرصت ایجاد شده برای بهبود روابط استفاده نمود.
در حال حاضر کشور عراق سهم بیش از 20 درصدی از صادرات کشور ایران را دارا است که این مورد نشاندهنده این است که یک پنجم ارزش صادرات ما از کشور عراق تامین می‌شود. البته نکته‌ای که بسیار حائر اهمیت است، وجود ظرفیت بالقوه فراوان بین دوکشور است. این در حالی است که در سال پایانی دولت دوازدهم سهم 2.2 درصدی را عراق از کل واردات ایران داشته است. اکنون این سهم به کمتر از 1 درصد رسیده است که نشان از تراز تجاری و تبادل تجاری مثبت بین دوکشور ایران و عراق است. تراز تجاری مثبت باعراق به این معنی است که صادرات کشور ما به عراق بیشتراز واردات است که نکته بسیار حائز اهمیت است. در شکل ذیل که از گمرک استخراج شده است بیانگر تجارت دوجانبه بین دوکشور ایران و عراق است.
بررسی آمارها و روند صعودی تجارت میان دو کشور طی سال‌های اخیر، به‌ویژه رسیدن به صادرات بیش از ۱۲ میلیارد دلاری در سال ۱۴۰۳، نشان می‌دهد که در صورت استمرار این روند و رفع موانع موجود، می‌توان به آینده‌ای روشن برای اقتصاد ایران امیدوار بود. ظرفیت‌های بالفعل و بالقوه در روابط اقتصادی ایران و عراق، اگر با سیاست‌گذاری هوشمندانه، توسعه زیرساخت‌های لجستیکی، تسهیل تجارت مرزی و تقویت همکاری‌های بانکی و مالی همراه شود، نه‌تنها به رشد پایدار صادرات منجر خواهد شد، بلکه به تثبیت جایگاه ایران به‌عنوان شریک راهبردی اقتصادی در منطقه نیز کمک خواهد کرد.
