معین قرابی تهرانی – پژوهشگر اقتصادی | ایران و تاجیکستان، به عنوان دو کشور هم‌زبان، هم‌ریشه و هم‌فرهنگ در حوزه تمدن ایرانی، از ظرفیت‌های فراوانی برای گسترش همکاری‌های اقتصادی و تجاری برخوردارند. اشتراکات زبانی، فرهنگی و مذهبی، در کنار پیوندهای تاریخی و سیاسی، زمینه مساعدی را برای توسعه روابط تجاری و اقتصادی میان دو کشور فراهم کرده است. با وجود فراز و نشیب‌های سیاسی و تحولات منطقه‌ای، روابط اقتصادی ایران و تاجیکستان در دهه‌های اخیر در حوزه‌هایی چون انرژی، مواد غذایی، محصولات صنعتی و خدمات فنی-مهندسی گسترش یافته و قابلیت توسعه بیشتری دارد. در این میان، بررسی فرصت‌ها و ظرفیت‌های موجود در بازار دو کشور و شناخت موانع پیش‌رو، می‌تواند مسیر روشنی را برای تعمیق و تنوع‌بخشی به مناسبات اقتصادی ترسیم کند. از یک سو، موقعیت ژئوپلیتیکی ایران به عنوان دروازه ارتباطی خلیج فارس و آسیای میانه، و از سوی دیگر نیازهای اقتصادی و زیرساختی تاجیکستان به ویژه در بخش‌های انرژی، کشاورزی، حمل‌ونقل و فناوری، بستر مناسبی را برای تعاملات تجاری و سرمایه‌گذاری مشترک فراهم آورده است. در این نوشتار، ضمن تحلیل وضعیت کنونی تجارت دوجانبه ایران و تاجیکستان، فرصت‌ها و ظرفیت‌های نهفته در روابط اقتصادی دو کشور بررسی شده و راهکارهایی برای توسعه و تنوع‌بخشی به همکاری‌های تجاری در آینده ارائه خواهد شد.
مقدمه‌ای بر روابط ایران و تاجیکستان
ایران اولین کشوری بود که دفتر نمایندگی دیپلماتیک خود را در پایتخت تاجیکستان افتتاح کرد. این اتفاق پس از اعلام استقلال جمهوری تاجیکستان رخ داد. سفارت تاجیکستان در تهران در ژوئیه ۱۹۹۵ آغاز به کار کرد و افتتاح آن قرار بود همزمان با اولین سفر رسمی رئیس جمهور تاجیکستان به جمهوری اسلامی ایران باشد. در مرحله اولیه روابط تاجیکستان و ایران، همکاری‌های بشردوستانه غالب بود. پروژه‌های اقتصادی خاص به دلیل وضعیت دشوار سیاسی در تاجیکستان که آنها را در مرحله مذاکره نگه می‌داشت، قابل اجرا نبودند. سفر رئیس جمهور ایران، خاتمی، به تاجیکستان در سال ۲۰۰۲ و سفر مجدد رئیس جمهور تاجیکستان، امامعلی رحمان، در سال ۲۰۰۳ به از سرگیری روابط تاجیکستان و ایران کمک کرد. به عنوان مثال، طرفین مواضع خود را در مورد یکی از بزرگترین پروژه‌های سرمایه‌گذاری در تاجیکستان( نیروگاه برق آبی سنگتوده ) هماهنگ کردند. قرار بود این نیروگاه برق آبی با تلاش‌های مشترک در رودخانه وخش (در جنوب تاجیکستان) ساخته شود. هزینه این تأسیسات بالغ بر ۲۲۰ میلیون دلار بود که ۱۸۰ میلیون آن توسط ایران و ۴۰ میلیون دیگر توسط تاجیکستان سرمایه‌گذاری شده است. ساخت و ساز رسماً در ۲۰ فوریه ۲۰۰۶ آغاز شد. سنگ توده قرار بود ظرف سه سال و نیم به بهره‌برداری برسد. ایرانی‌ها تمام سود را به مدت دوازده سال و نیم دریافت خواهند کرد و سپس این تأسیسات به طور کامل به تاجیکستان منتقل خواهد شد. راه‌اندازی این نیروگاه برق آبی قدرتمند، امنیت انرژی تاجیکستان را به میزان قابل توجهی افزایش داده و امکان صادرات برق مازاد خود به خارج از کشور را برای این کشور فراهم می‌کند. سفر رسمی امامعلی رحمان، رئیس جمهور تاجیکستان، به ایران در ژانویه ۲۰۰۶ سازنده بود. این سفر منجر به امضای مجموعه‌ای کامل از اسناد شد که همکاری اقتصادی را به سطح کیفی بالاتری ارتقا داد. در پایان ژوئیه 2006، محمود احمدی‌نژاد، رئیس جمهور ایران، سفری به تاجیکستان داشت. مذاکرات سطح بالا با امضای شش سند دوجانبه اجتماعی-اقتصادی به پایان رسید: بیانیه مشترک در مورد توسعه همکاری‌های دوجانبه؛ یادداشت‌های همکاری در زمینه عدالت، کار و امنیت اجتماعی مردم و تجارت آزاد؛ برنامه همکاری در گردشگری برای سال 2006 و توافقنامه تجارت ممتاز. رهبر ایران خاطرنشان کرد که در طول ۱۵ سال، دو کشور بیش از ۱۵۰ توافقنامه امضا کرده‌اند و تعداد آنها رو به افزایش است. او پیشنهاد اجرای چندین پروژه دوجانبه و سه‌جانبه، به ویژه افتتاح یک دانشگاه مشترک و یک ایستگاه تلویزیونی جدید که به زبان فارسی در تاجیکستان، افغانستان و ایران پخش خواهد شد را داد تا فرهنگ کشورهای فارسی‌زبان را ترویج دهد. علاوه بر این، طرف ایرانی تمایل خود را برای ارائه سهمیه به ۱۰۰ دانشجوی تاجیک برای گذراندن دوره‌های تخصصی مهندسی نفت و گاز در دانشگاه‌های ایران تأیید کرد.
روابط اقتصادی بین ایران و تاجیکستان: تجارت دو کشور
باتوجه به آمار گمرک جمهوری اسلامی ایران، تجارت ایران و تاجیکستان در طی 4 سال اخیر روندی صعودی داشته است. به طوری که از تجارت 120 میلیون دلاری در سال 1400 به تجارت 390 میلیون دلاری در سال 1403 بین دو کشور بدل شده است. حال بااین اوصاف، می‌توان تراز تجاری ایران را در تجارت با تاجیکستان مثبت دانست. این در حالی است که صادرات ایران بیشتر از واردات به ثبت رسیده است. سهم کشور تاجیکستان از صادرات ایران در سال 1400 تقریبا حدود 0.18 درصد بوده است که این سهم در سال 1403 به حدود 0.5 درصد رسیده است. البته لازم به ذکر است سهم وارداتی ایران از تاجیکستان نیز افزایشی بوده است ولی این سهم نهایتا در سال 1403 به 0.12 درصد رسیده است. ایران به‌عنوان یکی از کشورهای مهم صادرکننده در منطقه، طیف گسترده‌ای از کالاها را به تاجیکستان صادر می‌کند که در این میان فرآورده‌های نفتی، مواد غذایی، ماشین‌آلات، تجهیزات صنعتی و مصالح ساختمانی از جایگاه ویژه‌ای برخوردارند. در بخش مواد غذایی که بیشترین سهم صادرات را به خود اختصاص داده، محصولاتی نظیر پسته، عسل، گوجه‌فرنگی، میوه‌های تازه، میوه خشک، سیب‌زمینی و خرما صادر می‌شود. همچنین ایران در حوزه صنایع تبدیلی و تولیدات صنعتی نیز کالاهایی همچون پلی‌اتیلن، رنگ و رزین، دارو، مواد شوینده، مبلمان و لوله و شلنگ به بازار تاجیکستان عرضه می‌کند. نزدیکی جغرافیایی و اشتراکات زبانی و فرهنگی میان دو کشور از عوامل مؤثر در توسعه مبادلات تجاری و تسهیل بازاریابی کالاهای ایرانی در این بازار به شمار می‌آید. در جدول ذیل، اطلاعاتی شامل میزان صادرات و واردات(میزان تجارت) با تاجیکستان و همچنین سهم تاجیکستان از سبد تجاری ایران باتوجه به آمارهای منتشر شده از گمرک جمهوری اسلامی ایران آورده شده است.
در این متن به بررسی ابعاد مختلف روابط اقتصادی و تجاری ایران و تاجیکستان پرداخته و ضمن مرور تاریخچه مناسبات دوجانبه، ظرفیت‌ها و فرصت‌های موجود در حوزه‌های انرژی، مواد غذایی، محصولات صنعتی و خدمات فنی-مهندسی را تشریح شد.
