معین قرابی تهرانی – پژوهشگر اقتصادی | روابط تجاری و اقتصادی میان جمهوری اسلامی ایران و جمهوری ازبکستان، به‌عنوان دو کشور مهم در منطقه آسیای مرکزی و غرب آسیا، همواره از ظرفیت‌های قابل‌توجهی برخوردار بوده است. موقعیت جغرافیایی استراتژیک، اشتراکات فرهنگی و تاریخی و مکمل بودن بخشی از توانمندی‌های اقتصادی دو کشور، بستری مناسب برای گسترش تعاملات اقتصادی و تجاری فراهم آورده است. در سال‌های اخیر، با توجه به تحولات منطقه‌ای و جهانی و افزایش تمایل طرفین به تعمیق همکاری‌های اقتصادی، فرصت‌های تازه‌ای در حوزه تجارت دوجانبه نمایان شده است که می‌تواند به تقویت روابط اقتصادی و نقش‌آفرینی مشترک در زنجیره‌های ارزش منطقه‌ای منجر شود. با وجود این ظرفیت‌ها، حجم مبادلات تجاری دو کشور هنوز با سطح توانمندی‌ها و انتظارات متقابل فاصله دارد. بررسی فرصت‌های موجود در زمینه تجارت کالا، سرمایه‌گذاری مشترک، همکاری‌های حمل‌ونقل و ترانزیت و بهره‌گیری از ظرفیت‌های منطقه‌ای از جمله در چارچوب سازمان همکاری شانگهای و اتحادیه اقتصادی اوراسیا، می‌تواند زمینه‌ساز ارتقای سطح روابط اقتصادی ایران و ازبکستان باشد. در این یادداشت، ضمن بررسی فرصت‌ها و ظرفیت‌های موجود در تجارت دوجانبه ایران و ازبکستان، به موانع و چالش‌های پیش رو و مسیرهای توسعه و تعمیق این روابط پرداخته خواهد شد.
رویکردهای دوطرف
در دسامبر ۱۹۹۱، ایران جزو اولین کشورهایی بود که ازبکستان را به رسمیت شناخت و روابط دیپلماتیک بین دو طرف در ماه مه ۱۹۹۲ برقرار شد. با وجود برخی دیدارهای رسمی بین دو طرف، به دلیل متغیرهایی مانند حضور تاجیک‌ها در ازبکستان، نبود مرزهای مشترک و تداوم روابط تجاری گسترده، تشدید فشارهای غرب بر طرفین و نقش سایر بازیگران خارجی، روابط ایران و ازبکستان در طول دو دهه و نیم پیشرفت درخوری نداشته است. در واقع، تا سال ۲۰۱۶، روابط دو طرف سطح مطلوب و بالایی را تجربه نکرد.
پس از روی کار آمدن شوکت میرضیایف در ازبکستان، کم کم سیاست رویکرد تنش‌زدایی، سیاست درهای باز و ایجاد توازن با قدرت‌های منطقه‌ای در دستور کار سیاست خارجی این کشور قرار گرفت. بنابراین، فضای روابط با ایران نیز تغییر کرد و روابط در مسیر بهبود قرار گرفت. مهم بود که شاهد گسترش نشست‌ها، بازدید از بندر چابهار، فعال شدن کمیسیون مشترک اقتصادی، توافقات ترانزیتی و آمادگی ازبکستان برای پیوستن به پروژه توافقنامه چابهار باشیم. در سال‌های اخیر، در راستای تلاش‌های تاشکند برای دستیابی به جایگاه برتر ژئواکونومیک و هژمونی منطقه‌ای در آسیای مرکزی، توسعه روابط با همسایگان خود از جمله ایران مورد توجه بیشتری قرار گرفته است. پس از آغاز ریاست جمهوری شهید رئیسی در سال 2021، تأکید او بر سیاست همسایگی و دیپلماسی اقتصادی شرایط را برای توسعه روابط بین تهران و تاشکند فراهم کرد. سیاست منطقه‌گرایی ایران نقش مهمی در روابط با کشورهای آسیای مرکزی ایفا می‌کند. ایران در چارچوب سیاست نگاه به شرق، توسعه روابط با همسایگان آسیایی خود را در اولویت سیاست خارجی خود قرار داد. از نظر وزیر امور خارجه ایران، نگاه به همسایگان و نگاه به آسیا و تعامل با کشورهای این منطقه، اولویت اول است. در آسیای مرکزی، ازبکستان شاید از نظر موقعیت ژئوپلیتیکی و جمعیتی، محوری‌ترین کشور منطقه باشد. توجه بیشتر به اولویت‌هایی مانند مقابله با تحریم‌ها و تهدیدها، گسترش نفوذ و تنوع در سیاست خارجی، انگیزه‌های بیشتری برای رویکرد تهران در قبال ازبکستان بوده است. همچنین، متعادل‌سازی سیاست خارجی منطقه‌ای و پرهیز از خاورمیانه‌گرایی، تقویت آسیای مرکزی برای احیای حوزه فرهنگی و تمدنی ایران نیز مورد توجه ایران بوده است.
بسترهای جدید برای همکاری اقتصادی بین دوکشور
کنسرسیوم‌های مشترک تأمین کالاهای استراتژیک و طرح واگذاری زمین‌های حاصلخیز ازبکستان برای بهره‌برداری مشترک می‌تواند به امنیت غذایی هر دو طرف کمک کند. در سپتامبر 2022، توافق‌نامه‌هایی در زمینه‌هایی مانند انرژی منعقد شد. همکاری در زمینه صادرات و سوآپ نفت و گاز، برق، مواد معدنی و محصولات کشاورزی در دست بررسی است. اخیرا تبادل برق بین ایران و ازبکستان از طریق ترکمنستان، ساخت نیروگاه‌های حرارتی و برق‌آبی و استفاده از خدمات فنی و مهندسی برای توسعه روابط بین دو کشور پیشنهاد شده است. ایران و ازبکستان از نظر منابع زیرزمینی و معادن کشورهای غنی هستند. خدمات فنی مهندسی، معدن و دامداری از جمله فرصت‌های سرمایه‌گذاری مشترک هستند. ازبکستان در مرحله اول رشد اقتصادی قرار دارد و تاشکند پیش از این از حضور سرمایه‌گذاران و شرکت‌های مهندسی ایرانی استقبال کرده بود. قرار است توافق‌نامه‌هایی برای اجرای چندین پروژه سرمایه‌گذاری در ایران امضا شود. در سال 2022، 105 شرکت جدید ایرانی ثبت شده و حدود 397 شرکت با سرمایه‌گذاری ایران در ازبکستان فعالیت می‌کنند. در یک سال گذشته شاهد سفر مقامات برجسته به کشورهای یکدیگر بوده‌ایم. توافقنامه تجارت ترجیحی، حمل و نقل و ترانزیت، همکاری‌های دارویی، برنامه همکاری در زمینه استاندارد و بیمه، بررسی امکان ایجاد مناطق آزاد مشترک، برنامه اجرایی همکاری در حوزه فناوری و نوآوری و برنامه اجرایی همکاری در بخش کشاورزی، از جمله محورهای اسناد امضا شده در حضور روسای جمهور ایران و ازبکستان بود. علاوه بر این، سند اجرایی توافقنامه تجارت ترجیحی شامل تعرفه‌های ترجیحی برای 350 قلم کالای صادراتی دو کشور اخیراً امضا شد. در سال گذشته، تبادل تجربه در زمینه‌هایی مانند نوآوری، هوش مصنوعی، فناوری نانو، سایبرنتیک و همکاری در انتقال فناوری، داروسازی، بیمه، کشاورزی، تأسیس خانه نوآوری و فناوری ایران در تاشکند، بسترهایی برای گسترش همکاری‌های اقتصادی بوده‌اند.
تجارت اقتصادی ایران و ازبکستان
باتوجه به آمار منتشر شده از گمرک جمهوری اسلامی ایران، دوکشور ایران و ازبکستان تجارت حدود 500 میلیون دلاری داشتند. سهم صادراتی کمتر از 1 درصدی بیانگر آن است که اهتمام به موقعیت استراتژیک ازبکستان باتوجه به همسایگی با ایران نشده است. در سال 1403 نیز، سهم صادراتی ایران به ازبکستان حدود 0.7 درصد بوده است این در حالی است که فقط 0.12 درصد سهم واردات ایران ثبت شده است. این موضوع نشاندهنده ترازنامه تجارت مثبت بین ایران و ازبکستان است که شامل صادرات حدود 400 میلیون دلاری و واردات حدود 88 میلیون دلاری برای تجارت دوجانبه بین دو کشور به ثبت رسیده است. در جدول ذیل، تجارت(صادرات و واردات) و همچنین سهم صادرات و وارداتی بین دو کشور ایران و ازبکستان براساس آمار منتشر شده گمرک جمهوری اسلامی ایران آورده شده است.
روابط تجاری و اقتصادی ایران و ازبکستان در سال‌های اخیر وارد مسیر رو به رشدی شده و با توجه به ظرفیت‌های مکمل، موقعیت ژئوپلیتیکی و اشتراکات فرهنگی و تاریخی، زمینه‌های گسترده‌ای برای تعمیق همکاری‌های دوجانبه فراهم شده است. امضای توافق‌نامه‌های جدید، افزایش مبادلات اقتصادی و گسترش همکاری در حوزه‌های انرژی، ترانزیت، کشاورزی و فناوری، نویدبخش آینده‌ای روشن در مناسبات اقتصادی دو کشور است. استمرار این روند می‌تواند سهم ایران را در بازارهای آسیای مرکزی ارتقا داده و به تحقق سیاست همسایگی و نگاه به شرق کمک کند.
