معین قرابی تهرانی_پژوهشگر اقتصادی | یکی از دغدغه‌های اصلی اقتصاد ایران در سال‌های اخیر، اشتغال جوانان و هم‌زمان مهاجرت متخصصان (که گاهی با عنوان «فرار مغزها» یا «مهاجرت نخبگان») شناخته می‌شود. این دو موضوع به هم مرتبط‌اند و مجموعاً بر رشد اقتصادی، نوآوری، عدالت اجتماعی، و توسعه‌ی پایدار تأثیر می‌گذارند.
در ادامه به بررسی وضعیت با استفاده از آمارهای اخیر:
آمارهای کلیدی
1. نرخ بیکاری عمومی و بیکاری جوانان
– در سال ۱۴۰۳، نرخ بیکاری جمعیت ۱۵ ساله و بیشتر برابر با حدود ۷.۶ درصد اعلام شده است.
– ولی برای جوانان، وضعیت دشوارتر است. برای گروه سنی ۱۵ تا ۲۴ سال، نرخ بیکاری حدود ۱۹.۷ تا ۲۰.۱ درصد بوده است.
– برای گروه سنی وسیع‌تر ۱۸ تا ۳۵ سال نیز، نرخ بیکاری در بهار ۱۴۰۴ حدود ۱۴.۵ تا ۱۴.۸ درصد گزارش شده است.
2. نرخ مشارکت اقتصادی
– جمعیت ۱۵ ساله و بیشتر، نرخ مشارکت اقتصادی در ایران حدود ۴۱ درصد است.
– این یعنی نزدیک به نیمی از جمعیت در سن کار، فعالیت اقتصادی دارند، اما بخش قابل توجهی در شمار غیرفعال‌ها قرار می‌گیرند — دانشجو، خانه‌دار یا کسانی که کار نمی‌یابند یا انگیزه یا فرصت ندارند.
3. تفاوت جنسیتی
– نرخ بیکاری میان جوانان زن بسیار بالاتر است. برای مثال، جوانان ۱۵ تا ۲۴ ساله زن، حدود ۳۱.۸ درصد بیکار بوده‌اند.
– این تفاوت بیانگر موانعِ ورودِ زنان جوان به بازار کار، تفاوت در فرصتها، و چالش‌های ساختاری اجتماعی است.
4. مهاجرت نخبگان و متخصصان
– طبق سخنان استاد دانشگاه و گزارش‌ها، سالانه ۱۵۰ تا ۱۸۰ هزار نخبه ایرانی مهاجرت می‌کنند.
– همچنین گزارش‌ها حکایت از آن دارند که طی سالیان اخیر مهاجرت دانشجویان برای تحصیل در خارج افزایش یافته است؛ برای مثال در سال ۲۰۲۲، حدود ۸۵۷۰۰ دانشجوی ایرانی در خارج از کشور مشغول تحصیل بودند، که این رقم تقریباً پنج برابرِ آمار مشابه ۲۵ سال قبل است.
– یکی از دلایل مهاجرت نخبگان، فاصله‌ی زیاد بین دستمزد و شرایط زندگی در ایران با کشورهای مقصد است. برای مثال دستمزد متوسط پروفسور دانشگاه در ایران حدود ۸۷۵ دلار و استادیار ۳۷۵ دلار اعلام شده است؛ این در حالی است که در کشورهای توسعه‌یافته این ارقام چندین هزار دلار است.
علل و عوامل مؤثر
با بررسی آمار و مصاحبه‌های کارشناسی، می‌توان عوامل زیر را در بروز وضعیت فعلی تعیین‌کننده دانست:
• عدم تناسب تحصیلات با نیاز بازار کار: تعداد فارغ‌التحصیلان دانشگاهی زیاد است اما فرصت‌های شغلی مناسب برای آنها در داخل کشور به اندازه‌ی کافی وجود ندارد، خصوصاً در رشته‌های تخصصی و نوظهور.
• کیفیت پایین بعضی از محصلات دانشگاهی و کمبود مهارت‌های عملی و تخصصی که بازار کار به آنها نیاز دارد.
• محدودیت‌ها در اقتصاد کلان: نوسانات ارزی، تورم بالا، فشار بر هزینه‌های زندگی، که باعث کاهش جذابیت ماندن در کشور برای متخصصان می‌شود.
• فرصت‌های شغلی بهتر در خارج از کشور با حقوق و مزایای بالاتر، امکانات تحقیقاتی بیشتر و امنیت شغلی بیشتر.
• موانع جنسیتی، منطقه‌ای و ساختاری: برای زنان، ساکنان روستاها یا شهرهای کمتر توسعه یافته، دسترسی کمتر به فرصتها وجود دارد. خدمات عمومی، حمل و نقل، امکانات آموزشی و زیرساختی هم تأثیرگذارند.
تاثیرات منفی وضعیت فعلی
• کاهش بازده سرمایه‌گذاری در آموزش عالی؛ وقتی افراد تحصیل می‌کنند اما تخصص‌شان مورد استفاده قرار نمیگیرد یا به کشور مهاجرت می‌کنند، سرمایه‌گذاری در آموزش با بازگشت کم همراه است.
• کاهش نوآوری و تحقیق و توسعه؛ مهاجرت نخبگان به معنای از دست رفتن ظرفیت علمی، پژوهشی و تخصصی کشور است.
• افزایش بار اجتماعی و نارضایتی؛ جوانانی که نمی‌توانند کار یابند یا مجبور به مهاجرت‌اند، اغلب دچار ناامیدی و احساس عدم عدالت می‌شوند.
• نشت مالی و اقتصادی؛ خروج نیروی متخصص و کاهش توان تولیدی کمک می‌کند درآمدهای بالقوه کشور کمتر محقق شود و وابستگی به واردات یا برون‌سپاری برخی خدمات افزایش یابد.
چشم‌انداز مثبت و فرصتها
با وجود چالش‌ها، ایران ظرفیت‌ها و فرصت‌هایی دارد که اگر به درستی مورد استفاده قرار گیرند، وضعیت اشتغال جوانان و مهاجرت متخصصان را بهبودی چشمگیر داد:
1. جمعیت جوان و نیروی انسانی تحصیل‌کرده: داشتن نیروی انسانی جوان یعنی نیروی کاری که می‌تواند در دوره‌های طولانی بهره‌ور باشد، نوآوری کند و انعطاف‌پذیر باشد.
2. گسترش آموزش عالی و پژوهش: دانشگاه‌ها و مؤسسات پژوهشی در ایران در سطح منطقه و بین‌المللی شناخته شده‌اند، که این امکان وجود دارد برای همکاری‌های بین‌المللی، جذب پروژه‌های تحقیقاتی و انتقال فناوری.
3. بازار داخلی بزرگ: تقاضا برای محصولات و خدمات در داخل کشور زیاد است؛ این می‌تواند بازار بالقوه‌ای برای اشتغال بیشتر جوانان در صنایع، خدمات فناوری، کشاورزی پیشرفته و صنایع خلاق فراهم کند.
4. پتانسیل صادرات و اقتصاد دانش‌بنیان: با افزایش حمایت از استارت‌آپ‌ها، شرکت‌های دانش‌بنیان و صنایع فناوری محور، می‌توان فرصت‌های شغلی با ارزش افزوده بالا ایجاد کرد که جذابیت برای متخصصان را افزایش دهد.
5. امکان مهاجرت معکوس یا بازگشت متخصصان: اگر شرایط کاری، حقوقی، فرصت رشد، و امکانات تحقیقاتی و فناوری بهبود یابد، برخی از مهاجران متخصص ممکن است به کشور بازگردند یا همکاری‌های دورکاری یا مختلط برقرار کنند.
راهکارهای پیشنهادی
برای اینکه اشتغال جوانان افزایش یابد و مهاجرت نیروی متخصص کاهش پیدا کند، پیشنهاد می‌کنم سیاست‌های زیر به‌صورت هم‌زمان و هماهنگ اجرا شوند:
به‌طور خلاصه، وضعیت اشتغال جوانان و مهاجرت نیروی متخصص در ایران یک چالش واقعی است اما بی‌امکان نیست. آمارها نشان می‌دهند که نرخ بیکاری جوانان بسیار بالاتر از متوسط است، و مهاجرت نخبگان هر ساله مقادیر قابل توجهی است. اما کشور ظرفیت‌هایی دارد: نیروی انسانی تحصیل‌کرده، بازار داخلی، دانشگاه‌ها و توان علمی.
با به‌کارگیری سیاست‌های هماهنگ در زمینه آموزش، تسهیل کسب‌وکار، بهبود شرایط شغلی متخصصان، جذب و بازگشت نخبگان و ثبات اقتصادی، می‌توان تحول مثبتی ایجاد کرد. اگر این اقدامات جدی، مستمر و در سطح کشور اجرا شوند، طی چند سال آینده شاهد کاهش ملموس نرخ بیکاری جوانان، افزایش رضایت حرفه‌ای، کاهش مهاجرت متخصصان و رشد اقتصادی پُرپایدار خواهیم بود.
