سیدمرتضی آل سید غفور – کارشناس اقتصادی | استان خراسان رضوی با دارا بودن ترکیبی از ظرفیت‌های اقتصادی، فرهنگی، کشاورزی، صنعتی و گردشگری، یکی از استان‌های راهبردی و حیاتی کشور محسوب می‌شود. تولید ناخالص داخلی این استان در سال ۱۴۰۰ بالغ بر ۳۸۵ هزار میلیارد تومان بوده که این رقم خراسان رضوی را در رتبه پنجم کشور قرار داده است. بخش صنعت با ۶۶ هزار میلیارد تومان، املاک و مستغلات با ۴۲.۶ هزار میلیارد تومان و کشاورزی با ۳۹.۶ هزار میلیارد تومان به‌ترتیب بزرگ‌ترین سهم‌ها را در تولید ناخالص داخلی استان داشته‌اند. این آمار نشان‌دهنده تنوع و تکیه استان بر چندین پایه اقتصادی است؛ اما بررسی دقیق‌تر، به ما چالش‌ها و فرصت‌هایی را نشان می‌دهد که اگر به آن‌ها توجه شود، خراسان رضوی می‌تواند جهش بزرگ‌تری را تجربه کند.
در بخش کشاورزی، این استان همواره یکی از قطب‌های اصلی کشور بوده است. اما نوسانات قابل‌توجهی در سال‌های اخیر دیده می‌شود؛ به‌گونه‌ای که رشد حقیقی این بخش با قیمت های ثابت سال 1400 در سال ۱۳۹۸ مثبت ۱۹.۴ درصد، در سال ۱۳۹۹ ۲.۶ درصد و در سال ۱۴۰۰ منفی ۲۰.۵ درصد گزارش شده است. این افت‌وخیز، بیانگر نبود یک سیاست پایدار و دقیق برای بخش کشاورزی است؛ این موضوع سبب بی رغبتی کشاورزان به سرمایه گذاری در این بخش و توسعه کسب و کار خویش است. نمودار زیر تولید ناخالص داخلی بخش کشاورزی این استان را در سال های 1400-1390 به قیمت ثابت سال 1400 بر اساس داده های مرکز ملی آمار نشان می‌دهد. همان طور که از این نمودار مشخص است تولیدات کشاورزی در این استان در دهه 90 از نظر ریالی روبه توسعه بوده است اما با فراز و نشیب های بالایی همراه بوده که می‌تواند سبب دلسردی کشاورزان شود.
در این میان، خراسان رضوی یکی از مهم‌ترین تولیدکنندگان زعفران و زرشک در جهان به‌شمار می‌آید. زعفران به‌عنوان طلای سرخ ایران، نه‌تنها کالایی استراتژیک برای صادرات محسوب می‌شود، بلکه پشتوانه معیشتی هزاران کشاورز در شهرستان‌هایی مانند تربت‌حیدریه، زاوه، گناباد و بخشی از نیشابور است. همچنین زرشک، که بیشتر در شهرستان‌هایی نظیر قائنات و بخش‌هایی از جنوب خراسان تولید می‌شود، بازار وسیعی در داخل و خارج دارد. اما مشکل اصلی در این حوزه، نبود صنایع تبدیلی، فرآوری و بسته‌بندی مدرن است. هنوز بسیاری از محصولات با ارزش افزوده‌ی بسیار پایین، به‌صورت خام به فروش می‌رسند یا صادر می‌شوند، در حالی که اگر در کنار مزارع، کارخانه‌های بسته‌بندی، خشک‌کنی، اسانس‌گیری، تولید نوشیدنی‌های سلامت‌محور و داروهای گیاهی ایجاد شود، سود آن‌ها چند برابر می‌شود و بخش بزرگی از اشتغال جوانان تحصیل‌کرده در همان مناطق تأمین خواهد شد. در واقع، ارتباط دادن مستقیم کشاورزی سنتی با صنایع پیشرفته تبدیلی می‌تواند کشاورزی استان را به مرحله‌ای از پایداری و سودآوری واقعی برسان و آن را متحول کند.
در کنار کشاورزی، گردشگری مذهبی مهم‌ترین مزیت رقابتی خراسان رضوی است. حضور بارگاه نورانی حضرت علی بن موسی رضا (ع) در مشهد، سالانه میلیون‌ها زائر را از سراسر کشور و جهان اسلام به این شهر می‌کشاند. اما این ظرفیت عظیم، نیازمند مدیریت دقیق‌تر و بلندمدت‌تری است. یکی از معضلات اساسی این حوزه، کمبود شدید زیرساخت‌های اقامتی، حمل‌ونقل و خدماتی در ایام خاص مانند دهه آخر صفر، ایام نوروز، شب‌های قدر، ایام ولادت و شهادت امام رضا (ع) است. در این بازه‌ها، ظرفیت هتل‌ها، زائرسراها و خانه‌های مسافر کاملاً پر می‌شود، قیمت‌ها سر به فلک می‌کشد و بسیاری از زائران، به‌ویژه اقشار کم‌درآمد، با مشکل اسکان مواجه می‌شوند. برای رفع این مشکل، باید به‌جای رویکرد کوتاه‌مدت، برنامه‌ریزی چندمنظوره و انعطاف‌پذیر داشت. یعنی توسعه زیرساخت‌ها باید به‌گونه‌ای صورت گیرد که در ایام اوج سفر پاسخگوی حجم بالای زائر باشد، اما در سایر ایام سال نیز بلااستفاده نماند. برای این منظور می‌توان از مدل‌های اقامتی ترکیبی استفاده کرد؛ مانند اقامتگاه‌های فرهنگی، زائرسراهای دولتی که در ایام عادی به مراکز آموزشی یا اجتماعی تبدیل شوند و توسعه گردشگری در مناطق اطراف مشهد برای کاهش تراکم مرکز شهر. همچنین می‌توان روستاها و شهرستان‌های مجاور مشهد مانند طرقبه، شاندیز، نیشابور، کلات و فریمان را در برنامه توسعه گردشگری مذهبی و فرهنگی گنجاند تا ضمن توزیع ترافیک زائران، اقتصاد آن مناطق نیز منتفع شود.
از نظر صنعتی نیز، خراسان رضوی یکی از استان‌های پیشرو در کشور است. شهرک صنعتی توس، نیشابور، کاویان و بینالود مراکز اصلی صنایع غذایی، دارویی، فلزی و نساجی هستند. حضور کارخانه‌هایی مانند پگاه، شیرین‌عسل، مایان، مشهد مقدس، داروسازی ثامن، داروسازی طاها و شرکت‌های بزرگ فولاد و سیمان در این استان نشان‌دهنده توان تولیدی بالا و زیرساخت‌های گسترده است. اما باید توجه داشت که حفظ رقابت‌پذیری این صنایع در گروی توجه به نوآوری، دیجیتال‌سازی، بهره‌وری انرژی و دسترسی بادوام به بازارهای صادراتی است.
مجموعاً می‌توان گفت استان خراسان رضوی یک استان چندبعدی با پتانسیل‌های بزرگ اما پراکنده است. کشاورزی آن، با وجود بحران آب، می‌تواند با سرمایه‌گذاری در صنایع پایین‌دستی جهش کند. گردشگری مذهبی آن، اگر به‌درستی مدیریت شود، می‌تواند منشأ توسعه فراگیر در تمام استان باشد. صنعت آن هم اگر به جای خام‌فروشی به سمت ارزش‌افزوده و دانش‌بنیان شدن حرکت کند، جایگاه بهتری در اقتصاد کشور خواهد گرفت. تنها راه موفقیت، ترکیب تجربه‌های منطقی و بومی خراسان با دانش و نوآوری روز توام با مشارکت واقعی مردم و سیاست‌گذاری واقع‌بینانه و انعطاف‌پذیر است.
