حامد سلیمانی – پژوهشگر اقتصادی | آلودگی هوا یکی از مشکلات اساسی محیط‌زیست در جهان معاصر محسوب می‌شود. تحقیقات نشان می‌دهند که این معضل تأثیرات منفی گسترده‌ای بر سلامت انسان و اکوسیستم‌ها دارد. این بحران، ناشی از افزایش فعالیت‌های صنعتی، مصرف گسترده سوخت‌های فسیلی و کاهش پوشش گیاهی است. در ایران، آلودگی هوا به‌ویژه در کلان‌شهرهایی نظیر تهران، اصفهان و مشهد به یک چالش جدی تبدیل شده است. از پیامدهای این معضل می‌توان به مشکلات سلامت عمومی، کاهش کیفیت زندگی و هزینه‌های اقتصادی قابل‌توجه اشاره کرد. تجربه شهرهایی مانند مکزیکوسیتی نشان می‌دهد که با اجرای سیاست‌های جامع، می‌توان این بحران را مهار کرد. در این گزارش، آمارهای مرتبط با آلودگی هوا در ایران بررسی‌شده و پیشنهادهایی مبتنی بر تجربیات موفق جهانی ارائه می‌شود.
آلودگی هوا در ایران بر اساس آمار
بر اساس گزارش بانک جهانی، ۶۰ درصد آلودگی هوای شهرهای ایران به تردد خودروها، ۱۸ درصد به مصرف سوخت در صنایع و ۱۲ درصد به نیروگاه‌های برق بازمی‌گردد. عوامل اصلی شامل کامیون‌های دیزلی فرسوده، موتورسیکلت‌های کاربراتوری، خودروهای قدیمی، بنزین غیراستاندارد و مصرف مازوت در نیروگاه‌ها هستند. بررسی‌ها نشان می‌دهد که خودروهای فرسوده ۲۵ برابر خودروهای استاندارد آلودگی تولید می‌کنند و حدود ۴۵ درصد خودروهای کشور ازرده‌خارج هستند. همچنین، موتورسیکلت‌ها بیش از ۴ برابر خودروها آلاینده‌اند و ۹۰ درصد آن‌ها کاربراتوری و غیراستاندارد هستند.
طبق گزارش وزارت بهداشت، بیش از نیمی از جمعیت ایران در معرض آلودگی هوا قرار دارند و خسارات اقتصادی ناشی از آن سالانه به ۷ میلیارد دلار می‌رسد. در تهران سالانه بیش از ۶ هزار نفر به دلیل آلودگی هوا جان خود را از دست می‌دهند که خسارت اقتصادی آن بالغ بر ۲.۳ میلیارد دلار برآورد شده است. در سال ۱۴۰۲، تعداد مرگ‌ومیرهای منتسب به آلودگی هوا در کل کشور ۳۰,۶۹۲ نفر بوده که سهم تهران ۶,۹۳۹ نفر اعلام‌شده است. همچنین، سهم ذرات معلق کمتر از ۲.۵ میکرون از مرگ‌ومیر کشور ۱۲.۶ درصد است. میزان آلودگی در شهرهایی مانند ماهشهر، تهران، مشهد، اصفهان و اراک بالاتر از میانگین کشوری است.
تجربه مکزیکوسیتی در کاهش آلودگی هوا
مکزیکوسیتی در دهه ۹۰ میلادی یکی از آلوده‌ترین شهرهای جهان بود؛ اما با اجرای سیاست‌های مؤثر، وضعیت آلودگی آن بهبود یافت. دولت مکزیک ۳.۹ میلیارد دلار در پالایشگاه‌های تولید سوخت استاندارد سرمایه‌گذاری کرد و سیستم اتوبوس‌رانی سریع (متروباس) را توسعه داد. کارخانه‌های آلاینده به خارج از شهر منتقل شدند، وام‌هایی برای تعویض خودروهای فرسوده ارائه شد و متروی شهر گسترش یافت. همچنین، قانونی تصویب شد که بر اساس آن، هر خودرو یک روز در هفته اجازه تردد نداشت. این اقدامات موجب شد که تعداد روزهای هوای پاک از ۸ روز در سال ۱۹۹۹ به ۲۵۰ روز در سال ۲۰۱۲ افزایش یابد.
پیشنهادهای سیاستی برای ایران
۱. محدودیت تردد خودروها: اعمال قوانینی مشابه “Hoy No Circula” در مکزیکوسیتی که بر اساس شماره پلاک، محدودیت‌هایی برای تردد خودروها ایجاد کند. نصب دوربین‌های نظارتی در بزرگراه‌ها و تخصیص لاین ویژه برای خودروهای تک‌سرنشین می‌تواند به اجرای این سیاست کمک کند. 2. بهبود حمل‌ونقل عمومی: گسترش شبکه مترو و اتوبوس‌های سریع‌السیر (BRT) با استفاده از وسایل نقلیه برقی یا هیبریدی و ارائه یارانه برای حمل‌ونقل عمومی، می‌تواند موجب کاهش استفاده از خودروهای شخصی شود. 3. نظارت و نگهداری خودروها: اجرای برنامه‌های معاینه فنی منظم و ارائه مشوق‌های مالی برای جایگزینی خودروهای قدیمی با مدل‌های کم‌آلاینده می‌تواند نقش بسزایی در کاهش آلودگی ایفا کند. 4. ارتقای کیفیت سوخت: اصلاح استانداردهای بنزین و گازوئیل و کاهش میزان گوگرد در سوخت مصرفی از جمله اقدامات ضروری است. 5. افزایش آگاهی عمومی: اطلاع‌رسانی درباره اثرات آلودگی هوا و تشویق مردم به استفاده از حمل‌ونقل عمومی و خودروهای پاک از طریق کمپین‌های آموزشی مؤثر خواهد بود.
اجرای یک برنامه جامع مشابه ProAire مکزیکوسیتی، نیازمند همکاری دولت، بخش خصوصی و مشارکت عمومی است. سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های حمل‌ونقل عمومی و بهبود کیفیت سوخت می‌تواند اثرات مثبتی بر سلامت و کیفیت زندگی شهروندان ایران داشته باشد. لازم است که سیاست‌های کاهش آلودگی به ترتیب اولویت اجرا شوند، به‌گونه‌ای که ابتدا زیرساخت‌های لازم برای حمل‌ونقل عمومی توسعه یابد و سپس محدودیت‌هایی برای تردد خودروهای شخصی اعمال شود. تجربه نشان داده است که بدون فراهم‌کردن جایگزین‌های مناسب، اعمال محدودیت‌ها نتیجه مطلوبی نخواهد داشت
